Анатолий Кибеч - Улӑп таврӑнни

Ырми-канми ӗҫлет те ӗҫлет Анатолий Ильич Кибеч. «Улӑп таврӑнни» роман-халапӗпе тепӗр хут ҫирӗплетрӗ вӑл хӑйӗн чӑваш литературинчи сассине. Чӑн Улӑп, ӑҫта эс? — ҫак шухӑша чӑнласах вӑратрӗ вулакан чун-чӗринче.

Юлия Силэм, писатель,

ЧР культура тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ,

Петровски наукӑпа искусствӑсен академийӗн

действительнӑй членӗ.

Уйӑхпа та, Хӗвелпе те калаҫрӑм, Ҫӗр-Аннене хӑлхапа тӗкӗнсе ун халапне тимлӗн итлерӗм, Атӑл-Аттерен те чылай ыйтса пӗлтӗм; вара ҫакӑ паллӑ пулчӗ. Каласа парам-ха сана, хаклӑ вулаканӑм.

Ку пулнӑ тахҫан авал, ӗлӗкхи чӑвашсем пурӑннӑ вырӑнта, Эсрел хуҫаланнӑ вӑхӑтра.

Пурнӑҫ йӗрки ҫапларах ӗнтӗ, кашни кунах мӗн те пулин пулса иртет; тӗлӗнмелли те, савӑнмалли те, кулянмалли те тупӑнсах тӑрать. Тепӗр чух тата пӗр япалах пӗриншӗн — савӑнӑҫ, теприншӗн — куляну.

Акӑ паян тул ҫутӑлнӑ-ҫутӑлманах ирхи шӑплӑха юрӑ вӑратрӗ.

Ҫакӑ юрра ҫынсем илтрӗҫ, алла кӗреҫе тытрӗҫ те арман патнелле уттарчӗҫ. Ҫырми чылай тарӑнскер, ҫавӑнпа та пӗвине самай ҫӳллӗ хӑпартмалла. Унсӑрӑн арман чулӗ ҫавӑрӑнмасть.

Пур япалан та йӗрки пур тенӗ пек кунта та ҫавах. Малтан шыв хӗринче ӳсекен тӗмӗсене каса-каса лашапа турттарчӗҫ, пӗлтӗрхи кивӗ улӑм та тупӑнчӗ; теприсем вара чава-чава пӑхса тӑмлӑрах тӑпра вырӑнӗ тупрӗҫ. Аялта, ҫырма тӗпӗнче, арҫынсем сӑвай ҫапаҫҫӗ, юрлаюрла ӗҫлеҫҫӗ.

Сӑвай ҫапасси вӑл самай кӑткӑс ӗҫ. Тукмаккине виҫҫӗн е тӑваттӑн харӑс ҫӗклесе хыттӑн туртса ҫапмалла. Тӳрӗ лекмесессӗн усси сахал, вӑй пӗтерни ҫеҫ. Сӑвай тукмаккине йӑтса хӑпартнӑ чухне те ыттисенчен юлмалла мар, унсӑрӑн йывӑр тукмак хӑв еннелле сулӑнма пултарать. Ун пек чухне ыттисем ятлаҫса илеҫҫӗ, вӑй хумасӑр ӗҫлет теме те пултараҫҫӗ. Кунта ыттисем ҫине тайӑнса ӗҫлеме май ҫук. Веҫех сӑвай тукмакки кӑтартса парать. Паллах, вӑйпитти арҫынсемпе юнашар тӑрса ҫам рӑксен те ҫапса пӑхас килет. Вӗсене те пӗрерӗн-пӗрерӗн тӑратса пӑхаҫҫӗ, ӗҫе хӑнӑхтараҫҫӗ. Паян та ҫавах, чылайӑшне тӗрӗслесе пӑхрӗҫ, анчах шӑнӑрланса ҫитнисем нумаях мар-ха. Пуринчен маттурри Алмас пулчӗ, арҫынсемпе шаях ӗҫлерӗ, турхан ывӑлӗ пулсассӑн та халӑхпа пӗрлех вӑй хучӗ. Сӑлтавӗ те паллӑ ӗнтӗ. Ватӑ Ватрас ҫапла хушрӗ. Хӑйӗн вӑйӗ чакса пынӑҫемӗн турхан туйине ывӑлне парас шухӑш кунран-кун вӑйланса пычӗ. Юратьха ӑна арӑмӗ арҫын ача парнелерӗ. Атту хӗрача та хӗрача…

Алмас вара йӗкӗреш ҫуралнӑ пулсассӑн та патвар ӳсрӗ, сӑнран та илемлӗ, хӑйӗнчен кӑшт маларах ҫуралнӑ Калимаран туртса илнӗ тейӗн…

Юлашки сӑвая ҫапнӑ чухне арҫынсем тата савӑнӑҫлӑрах юрлама тытӑнчӗҫ. Кун хыҫҫӑн вара шыва пӳлсе лартасси кӑна юлать.

Акӑ инҫех те мар макӑрни, кӑшкӑрашни илтӗнсе кайрӗ. Пӗве тӗпне хума суйласа илнӗ хӗре ҫавӑтса килеҫҫӗ. Аллисене пӑявпа ҫыхса иккӗн туртса пыраҫҫӗ. Хыҫалтан пӗр уксах арҫын нухайккапа ҫапа-ҫапа илет, хӗрне ҫӑлма пикеннӗ амӑшне тӗке-тӗке ярать. Лешӗ уласах макӑрать, нухайккапа туртса ҫапнине те туймасть. Ним тума аптранипе ҫынсем патнелле ҫавӑрӑнса тӑрса: «Пулӑшӑр! Эсир те пулин хута кӗрӗр! — тесе кӑшкӑрса ячӗ. — Пӗртенпӗр ача вӗт-ха вӑл манӑн».

«Илемпие суйласа илнӗ иккен», — илтӗнчӗ пӗр сасӑ.

Пӗр самантлӑха никам та нимӗн шарламарӗ, пурте Илемпие шӑтарас пек пӑхса тӑчӗҫ. Лешӗ юлашки вӑйне пухса каялла туртӑнать, иккӗн аран уттараҫҫӗ. Акӑ Илемпи тӳнсе кайрӗ. Ӑна малалла сӗтӗре пуҫларӗҫ.

Сасартӑк Алмас сиксе тухрӗ те Илемпие ҫӗклесе тӑратрӗ.

— Ярӑр ӑна! Аллисене салтӑр! — терӗ Алмас.

— Пӑрӑн ҫул ҫинчен! Кашни шӑхлич хушнине итлесе тӑрсан кунта…

— Алмас, мана пӗве тӗпне хураҫҫӗ, — илтӗнчӗ хурлӑхлӑ сасӑ.

Алмас леш икӗ арҫынна тӗксе ячӗ те Илемпи аллисене ҫыхнӑ пӑява салтма тытӑнчӗ.