Rabelais François - Gargantua i Pantagruel

opat Ardelion – Opat w Fontenay-le-Comte, koło Poitiers [przypis tłumacza]

Tyrak – Tiraquellus, uczony prawnik i radca parlamentu, wierny druh Rabelais'go. [przypis tłumacza]

tameczny (daw.) – tamtejszy. [przypis edytorski]

tam palą żywcem regentów – Aluzje do palenia protestantów za Franciszka I. [przypis tłumacza]

most gwardzki i nimski amfiteatr – Słynne pomniki z czasów rzymskich. [przypis tłumacza]

niewiasty bowiem łacno tam parzą dobrych ludzi w przyrodzonej wannie, jako że jest to ziemia papieska – mnichy i księża, od których roiło się w Awinionie, pozwalali kurtyzanom za opłatą umiarkowanej taryfy na bardzo swobodne wykonywanie swego rzemiosła. [przypis tłumacza]

Pandekty – część kodeksu napisanego przez Justyniana na podstawie pism prawników rzymskich. [przypis edytorski]

Akursjusz z Florencji (zm. 1260) – glosator i wydawca już istniejących gloss do justyniańskiego i kanonicznego prawa. Wędrówki Pantagruela i jego doświadczenia uniwersyteckie są prawdopodobnie dość wiernym odbiciem lat włóczęgi samego Rabelais'go po opuszczeniu klasztoru. [przypis tłumacza]

bermyca (z niem. Bärenmütze : niedźwiedzia czapka) – wysoka czapka, najczęściej wykonana lub pokryta niedźwiedzią skórą w oryginalnym kolorze, używana przez żołnierzy wojsk wyborowych (dziś m.in. przez reprezentacyjną gwardię brytyjską). [przypis edytorski]

Jako Pantagruel spotkał Limuzyńczyka, który kaleczył język ojczysty – Jak zaznaczyliśmy w przedmowie, epoka, w której tworzył Rabelais, była epoką odnowienia i wzbogacenia francuskiego języka, pełnymi garściami czerpiącego z dobytku języków starożytnych. Sam Rabelais był jednym z pierwszych pracowników w tym dziele; niezliczona jest ilość terminów łacińskich i greckich, które wprowadza w piśmiennictwo francuskie. Ale to, co w ręku świadomego mistrza było zbawiennym odnowieniem języka, toż samo u ciasnych i niedouczonych pedantów stawało się jego wykoślawieniem: i tę barbarzyńską robotę piętnuje właśnie Rabelais w swoim limuzyńskim szkolarzu. Niektóre ustępy tej oracji są niemal dosłownie zaczerpnięte z pism niejakiego Geofroy'a Tory; co daje miarę, jak dalece ta satyra Rabelais'go była na czasie. Niebawem, za Ronsarda, „uszlachetnianie” gwary ojczystej przez dodawanie słowom końcówek łacińskich i greckich, staje się powszechną modą. [przypis tłumacza]

Nawigujemy (…) metropolii – „Pływamy po Sekwanie o wschodzie i zachodzie słońca; przechadzamy się po drogach krzyżowych i rozstajnych stolicy”. [przypis tłumacza]

prawdali to – konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy to prawda. [przypis edytorski]

śmierć Rolandowa – Wedle podania Roland po klęsce Ronsewalskiej miał umrzeć z pragnienia. [przypis tłumacza]

księgarnia św. Wiktora – W owej bibliotece opactwa św. Wiktora, której księgozbiór składa się tu z dziwolągów częścią wymyślonych, częścią przekręconych przez Rabelais'go, częścią wreszcie może i autentycznych, autor godzi tutaj po raz pierwszy w łamigłówki wiedzy scholastycznej i jej jałową erudycję. Przytaczanie tutaj wykładu poszczególnych tytułów (o ile do dziś dnia komentatorowie zdołali je wyłożyć) wydaje się tłumaczowi zbytecznym. [przypis tłumacza]

drukują się (…) w poczciwym miasteczku Tubingen – W Tubingen drukowało się za czasów Rabelais'go wiele heretyckich i we Francji zakazanych książek. [przypis tłumacza]

Pantagruel (…) otrzymał list od ojca swego Gargantui – List ten, kreślony przez Rabelais'go zupełnie poważnie, charakterystyczny jest dla owego upojenia wiedzą tryskającą naraz z tylu nowych źródeł (humanizm, odkrycie nowych światów, rozwój sztuki drukarskiej), właściwego epoce odrodzenia. Plan nauk, jaki zakreśla tutaj Gargantua swemu synowi, widzimy w znacznej części przeprowadzony w praktyce w ks. I (jak wiadomo powstałej później niż I. część Pantagruela ). [przypis tłumacza]

snać (daw.) – może, podobno, przecież, widocznie, najwyraźniej, zapewne; także: sna a. snadź . [przypis edytorski]

Panurg – od greckiego pan : wszystko i ergon : praca, dzieło ( factotum ). Imię to w tym znaczeniu spotyka się już u starożytnych. [przypis tłumacza]

Al barildim (…) prim – Rzekomo po arabsku. [przypis tłumacza]

Signor (…) annichilati – Po włosku: „Panie, widzisz pan po moim przykładzie, że kobza nie zagra, jeśli ma brzuch pusty. Tak też i ja nie umiałbym panu opowiedzieć moich losów, jeśli wprzódy utrapiony bandzioch nie otrzyma sumiennego pokrzepienia. Mniema on, iż ręce i zęby straciły swoje naturalne przeznaczenie i ze wszystkim są unicestwione”. [przypis tłumacza]

Lord (…) good – Po angielsku: „Panie, jeżeli tak jesteś potężny w rozumie, jak pokaźny co do cielesnego wzrostu, to powinieneś ulitować się nade mną, natura bowiem stworzyła nas jednako, tylko szczęście jednych wywyższa, a drugich poniża; pomimo to cnota często bywa poniżona, a cnotliwy podany na wzgardę, przed ostatecznym bowiem końcem nikt nie jest dobry. [przypis tłumacza]

Jona (…) vadu – po baskijsku. [przypis tłumacza]

Prug (…) stzampenards – po holendersku. [przypis tłumacza]

Heere (…) zijn – po holendersku. [przypis tłumacza]

Segnor (…) non digo mas – po hiszpańsku. [przypis tłumacza]

Min Herre (…) lycksalig – po duńsku. [przypis tłumacza]

Adoni (…) nen ral – po hebrajsku. [przypis tłumacza]

Despota (…) epiphenete – po grecku. [przypis tłumacza]

Aganou (…) troppassou – Galimatias, który uważano to za język węgierski, to za jakieś narzecze francuskie. [przypis tłumacza]

Iam (…) dicitur – Po łacinie: „Już tyle razy zaklinałem was na wszystko, co święte, na wszystkich bogów i boginie; abyście, jeżeli zdolni jesteście jeszcze do uczuć litości, wsparli mnie w mojej nędzy; ale na nic nie zdały te moje skargi i wyrzekania. Pozwólcie, proszę, pozwólcie, okrutnicy, iść, dokąd mnie los mój woła i nie mamcie mnie dłużej waszymi czczymi zagadywaniami, pamiętni starego przysłowia, że głodny brzuch, jak powiadają, pozbawiony jest uszu”. [przypis tłumacza]

Metelin – Mitylena. W roku 1502 odbyła się mała, nieudana zresztą, wyprawa krzyżowa przeciw Turkom. [przypis tłumacza]