Rabelais François - Gargantua i Pantagruel

baralipton – jedna z formułek sylogizmów scholastycznych. [przypis tłumacza]

napoić teologalnie – Często używane u Rabelais'go wyrażenie „napoić teologalnie”, zostało w późniejszych wydaniach przez autora przez ostrożność skreślone. [przypis tłumacza]

Przemowa, jaką mistrz Janotus Berdysz wygłosił do Gargantui, aby go skłonić do oddania dzwonów – Oracja ta, przykład elokwencji scholastycznej, ma być parodią przemowy, jaką teolog paryski, Jan Bricot, wygłosił w imieniu uniwersytetu paryskiego przy koronacji króla Franciszka. [przypis tłumacza]

nos faciemus bonum cherubin (łac.) – ma oznaczać w tej barbarzyńskiej łacinie: będziemy pić póty, aż nam gęby sczerwienieją jak cherubinom. [przypis tłumacza]

gluc – wykrzyknik stosowany wówczas w dyskusjach uniwersyteckich dla wyrażenia, że jakiś argument nic nie dowodzi. [przypis tłumacza]

Verum enim vero (…) meus deus fidius (łac.) – Nagromadzenie wyrażeń, które wszystkie mają oznaczać: zaprawdę. [przypis tłumacza]

Pontanus (1426–1503) – poeta i filozof. [przypis tłumacza]

Mistrz Janotus (…) ze swym suknem – Parodia dialektyki scholastycznej. [przypis tłumacza]

Patelin – bohater starej farsy francuskiej. [przypis tłumacza]

przysięgli, że nosa nie obetrą, póki (…) to znaczy na święty Nigdy – Ostre wycieczki przeciw ówczesnemu wymiarowi sprawiedliwości niejednokrotnie będą tematem satyry Rabelais'go. [przypis tłumacza]

las w Bierze – Bière : dawna nazwa lasu Fontainebleau. [przypis tłumacza]

vanum est vobis ante lucem surgere (łac.) – daremne jest wam wstawać przed światłem dziennym. [przypis tłumacza]

Papież Aleksander tak samo czynił (…) – Papież Aleksander V, który nie gardził rozkoszami stołu. [przypis tłumacza]

unde versus (łac.) – stąd wiersz. [przypis edytorski]

pud – jednostka wagi równa 40 funtom, czyli nieco mniej niż 16,5 kg. [przypis edytorski]

dusza jego przebywała w kuchni – Jamdudum animus est in patinis (Terencjusz). [przypis tłumacza]

urynał – nocnik. [przypis edytorski]

Zabawy Gargantui – I ten rozdział ma być satyrą na wychowanie Franciszka I, którego młodość wedle świadectw historii miała upłynąć wyłącznie na spaniu i zabawie. Ostatnio wydanie Rabelais'go (Abel Lefranc, 1913) podaje wyjaśnienie niemal wszystkich owych 215 gier przytoczonych w oryginale. [przypis tłumacza]

wsiadał na starego muła (…) mamrocząc ustami – Rajcy parlamentu zwykli byli, jadąc na swoje posiedzenia, odmawiać różańce. [przypis tłumacza]

wędrował przypatrzyć się, jak zastawiają siatkę na króliki – Polowanie na króliki należało podówczas do ulubionych rozrywek możnych panów. [przypis tłumacza]

miał za domowników pana Trzypotrzy, pana Obżorę, pana Doliwę i pana Puszczajpasa – W oryginale prawdziwe nazwiska dworzan Franciszka I. [przypis tłumacza]

Jako Ponokrates ujął Gargantua w taką dyscyplinę, iż ani godzina w dniu nie szła na marne – Cały plan nowożytnego wychowania zawarty w tym rozdziale pomyślany jest przez autora zupełne serio; przy bliższym rozpatrywaniu nie jest on tak przeciążający, jakby się to z natłoczenia szczegółów i amplifikacji stylowych na pozór zdawało. To przejście od zaniedbanego do starannego wychowania również zgodne jest z historią życia Franciszka I. [przypis tłumacza]

Tymoteusz z Miletu – fletnista na dworze Aleksandra Wielkiego. [przypis tłumacza]

emulacja (daw.) – współzawodnictwo, rywalizacja. [przypis edytorski]

Tunstal (1476–1559) – sekretarz Henryka VIII, matematyk i filozof. [przypis tłumacza]

przygodzić się (daw.) – zdarzać się. [przypis edytorski]

najtęgszy – dziś popr.: najtęższy (tj. najsilniejszy, najpotężniejszy). [przypis edytorski]

przewdziać się – przebrać się. [przypis edytorski]

Rizotomos – dosł. po grecku: krający korzenie; botanik. [przypis tłumacza]

wielu (…) doradza wcale przeciwnie – Arab Awicenna i jego szkoła, w przeciwstawieniu do Galena, który zalecał główny posiłek w dniu spożywać wieczorem. [przypis tłumacza]

Leonikus – profesor w Padwie (zm. 1531), który napisał książkę o grze w kości. [przypis tłumacza]

Laskaris – bibliotekarz Franciszka I i przyjaciel autora. [przypis tłumacza]

szmuklerz (daw.) – rzemieślnik zajmujący się wyrobem pasów, taśm i frędzli do obszywania ubrań i tkanin; także: pasamonik. [przypis edytorski]

wczas – tu: wcześnie. [przypis edytorski]

jako poucza (…) Pliniusz (…) bluszczowego kubka – Pliniusz twierdzi, iż w kubku sporządzonym z drzewa bluszczowego wino oddziela się od wody. [przypis tłumacza]

Jako między piekarzami kołaczy z Lerny a pasterzami z kraju Gargantui wszczęły się wielkie swary, z których zasię zrodziły się długie wojny – Można się domyślać, iż cały ustęp dotyczący wojny był szczególnie umiłowanym przedmiotem komentatorów pisarza. Jedni widzieli w królu Żółciku Karola V, wielkiego przeciwnika króla Franciszka, inni Maksymiliana Sforzę, syna Ludwika Moro etc. Przypuścić wolno, iż w całej tej mikroskopijnej epopei wojennej splata się w jedno żartobliwa fantazja pisarza (wszystkie grody, miasta, warownie, to są wioski okalające miejsce urodzenia Rabelais'go) z jakimiś wspomnieniami z dzieciństwa, odzwierciadlającymi podobny zatarg. Na to przypuszczenie nie brak jest pozytywnych danych (Abel Lefranc). Z tego błahego tła wyrosły ustęp ten wzbija się niejednokrotnie do wyżyn świetnej i daleko idącej satyry. Wiele rysów w dalszym ciągu dzieła świadczy, iż Rabelais czuł się bardzo mocno dzieckiem Francji i na poczuciu patriotycznym (nie tak częstym w znaczeniu dzisiejszym w owych czasach) mu nie zbywało; jednakże owe okrutne wojny, w których dla błahych przyczyn, dla kaprysu monarchów hordy żołdactwa przeciągły przez kraj, paląc i rabując wszystko, a nade wszystko niszcząc tak drogie południowemu sercu winnice, nie budziły w nim zgoła entuzjazmu. [przypis tłumacza]

sękacz – tu: sękaty kij. [przypis edytorski]