Rabelais François - Gargantua i Pantagruel

snadnie (daw.) – łatwo. [przypis edytorski]

Wawrzyniec Walla (1407–1457) – słynny humanista. [przypis tłumacza]

bona lux (łac.) – „Dobre światło”. Zaczerpnięte z głośnej Pochwały szaleństwa Erazma. [przypis tłumacza]

Proklus – Perypatetyk z II stulecia, komentator Arystotelesa. [przypis tłumacza]

γάλα (gr.) – czytaj: gala. [przypis edytorski]

owo – tu: otóż. [przypis edytorski]

Awicenna (908–1036) – słynny arabski lekarz i filozof. [przypis tłumacza]

Młode lata Gargantui – Wielu komentatorów chce widzieć w tym i w następnym rozdziale satyrę na współczesne wychowanie dzieci monarszych, polegające głównie na jedzeniu, piciu i spaniu. Ta długa litania przysłów przekręconych na wspak była tradycyjną igraszką średniowieczną. [przypis tłumacza]

stępor – inaczej: ubijak; duży drewniany tłuczek do rozdrabniania i obłuskiwania ziarna w stępie, tj. wysokim drewnianym wiadrze. [przypis edytorski]

cale (daw.) – zupełnie. [przypis edytorski]

zasromany (daw.) – zawstydzony. [przypis edytorski]

wynalazek nowego utrzyjzadka – Bystrość uczonych komentatorów miała w tym rozdziale szerokie pole do dociekań. Jeden z nich twierdzi, iż autor ma tu na myśli samowolę Franciszka I i obchodzenie się jego z różnymi przywilejami, z których czynił użytek, jak wskazano w tytule rozdziału; drugi dopatruje się w tym aluzji do licznych kochanek króla! [przypis tłumacza]

żali a. zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]

ochędożnie (daw.) – porządnie, z dbałością. [przypis edytorski]

wraz – tu: zaraz, niezwłocznie. [przypis edytorski]

Niechże ogień świętego Antoniego sparzy kiszkę stolcową złotnika – „Ogniem św. Antoniego” nazywano chorobę różę. [przypis tłumacza]

Nie ma (…) potrzeby ucierania zadka (…) rozum masz nad lata – Drwiny z dialektyki scholastycznej. [przypis tłumacza]

miast (daw.) – tu: zamiast. [przypis edytorski]

mistrz Jan ze Szkocji – Duns Scot. [przypis tłumacza]

Jako Gargantua kształcony był przez pewnego teologa w alfabecie łacińskim – Satyra Rabelais'go wymierzona przeciw współczesnemu scholastycznemu wychowaniu i jego poglądy pedagogiczne stanowią rozdziały pierwszorzędnej wagi w jego dziele. W poglądach tych wyprzedza Rabelais o wiele swój wiek i wiele z jego zapatrywań (zrozumienie dla nauk przyrodniczych, wyższość nauki opartej na obserwacji i zetknięciu z życiem nad wiedzą formalną, szerokie uwzględnienie rozwoju fizycznego) dopiero w naszych czasach zaczyna znachodzić pełne urzeczywistnienie. [przypis tłumacza]

Donat – Donatus, gramatyk z IV wieku. [przypis tłumacza]

de Modis significandi – Książka Jana de Garlandia, dzieło barbarzyńskiej scholastyki. [przypis tłumacza]

de modis significandi non erat scientia (łac.) – [księga] o rodzajach znaczących nie była wiedzą. [przypis edytorski]

Computum – mały podręcznik astronomiczny do użytku laików. [przypis tłumacza]

W roku (…) z wielkim gustem – Podobnej treści nagrobek ułożono po śmierci Franciszka I: L'an mille cinqcent quarante sept,/ François mourut è Rambouillet,/ De la vérole qu'il avoyt . [przypis tłumacza]

Hugocjo – biskup Ferrary z XIII w., autor traktatu o gramatyce. [przypis tłumacza]

„Grecyzmy” Hebrarda – wierszowana gramatyka grecka Ewerarda z Bethuno (1212). [przypis tłumacza]

Doktrynal – wierszowana gramatyka łacińska dla początkujących, rozpowszechniona między XIII a XVI w. w całej Europie. [przypis tłumacza]

Partes – Partes orationis , również zastarzały podręcznik. [przypis tłumacza]

„Quid est” – podobnej treści dzieło w pytaniach i odpowiedziach. [przypis tłumacza]

Supplementum – Supplementum chronicorum Jakuba Filipa Bergano. [przypis tłumacza]

Marmotret – podręcznik przygotowawczy do czytania Biblii pt.: Marmotractus sive expositio in singulis libris Bibliae . [przypis tłumacza]

De moribus in mensa servandis – przepisy zachowania się przy stole ułożone w formie eleganckich wierszy. [przypis tłumacza]

Seneki „de Quantor virtulibus cardinalibus” – traktat pióra Marcina, biskupa Montonedo (zm. 583). [przypis tłumacza]

Passvantus cum commento – Jakub Passavent, mnich florencki, autor licznych traktatów łacińskich. [przypis tłumacza]

Dormi secure – zbiór kazań na dnie świąteczne. [przypis tłumacza]

płużyć komuś (daw.) – służyć komuś, sprzyjać, działać na czyjąś korzyść. [przypis edytorski]

Papeligossa – kraj, gdzie się dworuje z papieża. [przypis tłumacza]

ogłoście mnie (…) świniobójcą breneńskim – Współczesne zaklęcie. [przypis tłumacza]

napoić teologalnie – Fakultet teologiczny Sorbony za czasów Rabelais'go słynął ze swej sprawności w wysuszaniu butelek. [przypis tłumacza]

o ogromnej kobyle – Starzy komentatorowie dopatrywali się w owej kobyle to księżnej d'Estampes, kochanki Franciszka I, to Diany de Poitiers, którą mąż jej, Ludwik de Brezé, dobrowolnie odstąpił królowi Henrykowi. [przypis tłumacza]

dobyła ogona (…) aż powaliła cały las – Wedle dawnych komentatorów aluzja do wyrąbania lasów w Bauce przez panią d'Estampes: faktycznie jednak ten sam szczegół znajduje się już w dawnych Kronikach Gargantuińskich (patrz: dodatek do tomu V), co dowodzi, jak śliskie są podobne kombinacje. [przypis tłumacza]

obsikał ich tak dotkliwie (…) małych dzieci – Aluzja, znowuż wedle zawziętych komentatorów, rzekomo do podatków, jakimi Franciszek I obłożył Francję po wojnach włoskich, a także i do rodowego nazwiska pani d'Estampes: Pisseleu. [przypis tłumacza]

szyzma – schizma, odstępstwo. [przypis edytorski]