Ян Баршчэўскі - Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях

Гаворка пра Полацкі Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр (Спаскі манастыр), помнік ХІІ ст. Заснаваны Ефрасінняй Полацкай як паўночны абарончы фарпост Полацка на правым беразе Палаты. З часоў Стафана Баторыя — рэзідэнцыя езуітаў. У 1832 г. перададзены ўладамі праваслаўным. У ансамбль манастыра ў першай палове ХІХ ст. уваходзілі: Спаса-Праабражэнская царква (касцёл), пабудаваная ў 1152–1161 гг. дойлідам Іаанам па замове Ефрасінні Полацкай; жылы корпус, пабудаваны напачатку XVIII ст., пазней — рэзідэнцыя генерала езуіцкага ордэна; уязная брама, сад.

Не збярогся. Знаходзіўся на Ксавер’еўскіх могілках.

Гаворка пра капішча Пяруна ля Валовага возера (сёння ў межах Полацка).

У народзе дасюль яшчэ паўтараецца страфа пра тую Бабу Ягу:

Не захаваўся.

Пабудаваная ў сярэдзіне ХІІ ст. у Бельчыцах, рэзідэнцыі полацкіх князёў. Не захавалася.

Людвік Беліковіч актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці краю ў 30–40-я гг. ХІХ ст. Я. Баршчэўскі няраз наведваў яго ў Экіманіі.

Касцёл св. Стафана.

Час незваротны (лац.).

Пост, гавенне.

Лаёла Ігнацы (1491–1556), дробны іспанскі шляхціц, заснаваў у 1534 г. для барацьбы з Рэфармацыяй ордэн езуітаў. У 1541 г. быў выбраны пажыццёва генералам ордэна.

— Божа, з чаго ж мы пачнём?

— Са знаку святога крыжа.

— Што ёсць знак святога крыжа?

— Ёсць абарона цела і душы.

— Дык зробім знак святога крыжа!

— Дык зробім! (лац.)

У гэты самы час у канвікце выхаванцы таксама ставiлi камедыi па-французску, а сяды-тады i на лацiне — з твораў ксяндза Порэ. (Заўвага выдаўца).

Канвікт — пансіён пры Полацкай езуіцкай акадэміі, дзе выхоўваліся дзеці заможных бацькоў. Плата складала 600 рублёў срэбрам у год. Высокі ўзровень адукацыі, якую давалі езуіты, заахвоціў і расійскіх саноўнікаў аддаваць сваіх дзяцей у гэты канвікт.

Выдаўцом першых трох томікаў «Шляхціца Завальні» быў Ян (Іван Фёдаравіч) Эйнерлінг — літаратар, педагог, выдавец. Вучыўся ў Полацкай езуіцкай акадэміі ў канвікце. У 30-я гг. ХІХ ст. напісаў і выдаў шэраг падручнікаў па францускай мове і геаграфіі. У 1842–1843 гг. «по высочайшему повелению» выдаў у трох кнігах дванаццацітомную «Историю государства Российского» М. М. Карамзіна, ахвяруючы свой уласны капітал (больш за 100 тыс. руб.). Пэўна, за свой кошт выдаваў і «Шляхціца Завальню».

Строфы з верша Я. Баршчэўскага «Да Юлі», цалкам змешчанага ў альманаху «Niezabudka» на 1840 г.

Заўвага выдаўца.

Нырок — вадаплаўная птушка з сямейства качыных.

Крачкі — сямейства птушак атрада сеўцападобных.

Трытон, у грэцкай міфалогіі марскі бог, сын Пасейдона і аднае з нерэід Амфітрыты. Трытонамі таксама называюць марскія істоты, што трубяць у ракавіны, суправаджаючы Амфітрыту і Пасейдона.

Нептун — бог мора ў старажытнарымскай міфалогіі; у старажытнагрэцкай міфалогіі — Пасейдон. Амфітрыта, у грэцкай міфалогіі адна з нерэід, багіня мора, дачка Нерэя і Дарыды, жонка Пасейдона.

Вадзянiк — злы дух, што жыве ў вадзе.

Асташы — гэта рыбакi з ваколiц горада Асташкава.

6 студзеня.

Старшы ксёндз у парафіі. Тое самае, што і пробашч, парох.

Беларускія паданні пра гэтае возера выкарыстаў Аляксандр Гроза ў паэме «Глухое возера».

Страфа з беларускамоўнага уніяцкага гімна «О мой Божа, веру Табе».

Ксёндз-пракуратар — тут: асоба, які кіруе маёнткамі ордэна езуітаў.

Гарнец — мера ёмістасці вадкасцей і сыпучых рэчываў. У Рэчы Паспалітай гарнец складаў 3,7–4 літры. У Расіі — 1/8 чацвярыка ці 3,28 літра.

Чацвярык — напачатку ХІХ ст. складаў прыкладна 26 літраў.

Прок — цар Альбы-Лонгі.

Амулій, у рымскай міфалогіі цар Альбы-Лонгі. Пазбавіўшы трону і выгнаўшы свайго старэйшага брата Нумітора, пасвяціў ягоную дачку Рэю Сільвію ў вясталкі, каб яна не мела дзяцей.

Рэя Сільвія, вясталка, у рымскай міфалогіі маці Ромула і Рэма, дачка цара Альбы-Лонгі Нумітора. Вясталак — жрыц багіні святога агню Весты — выбіралі з дзяўчатак 6–10 гадоў; яны павінны былі захоўваць цноту на працягу 30 гадоў.