Александр Осипенко - Святыя грэшнікі

— Сядай, князь, — прапанавала манашка. — Мне паложана стаяць перад табой...

У голасе Кажыны пачуліся ноткі самаахвярнага прыніжэння, за якімі Богша адчуў хітра расстаўленую кня­зю пастку. Але князь нічога не заўважыў. Самаўпэўненасць і ганарыстасць пазбавілі яго тонкага чуцця, а прывычка ўсё дамагацца сілай — разважлівасці.

Князь сеў на лаўку.

— Слухаю цябе, чарадзейка і ведзьма, — сказаў ён з лагоднасцю, якая больш пасавала да ложка, а не да келлі манашкі.

— Толькі не гневайся, князь, — папрасіла Кажына. — 3 табой я хачу быць шчыраю, бо ты патрэбны мне, а я табе. Ці не так?..

— Хай сабе і так, — міласціва пагадзіўся князь.

— Азірніся, князь, навокал. Хіба ты не бачыш, як занепадае Кіеў? Нават Юрый Даўгарукі махнуў на яго рукой. А сын ягоны Андрэй і глядзець на Кіеў не хоча. Кіеўская Русь развальваецца. Каму гэта на руку? Табе, князь, на руку. А Прадславе — горкі ком у горле. Ча­му? А таму, што моцны князь — моцная дзяржава. Моцная дзяржава — багатая царква. Царква прагне быць адзінай. А князі разрываюць Русь на кавалкі, як ваўкі ласіцу. Царква, во хто зацікаўлены ў моцным князі. А дзе яго возьмеш?.. Здрабнелі князі. Hi адвагі, ні розуму. Адна пыха і дурасць. Ты, князь, сядзіш у сваім лясным княстве, а таго не ведаеш, што Прадслава, маці-ігумення Ефрасіння, абмянялася пасланцамі і з Пячэрскім манастыром, і з епіскапам Растоўскім Фёдарам. I ўсе яны вока і спадзяванні свае паклалі на Усяслава Віцебскага, каторы сын Васількі, пляменнік Прадславы. Абое яны, як табе, князь, вядома, дзеці малодшага сы­на Усяслава, якому сам Баян складаў песні. Спачатку Усяслаў Віцебскі зойме Полацкае княства. А потым — Кіеўскае... Таму на палажэнне крыжа ў Спаскім манастыры і едзе з Віцебску Усяслаў Васількавіч. Вось і ку­мекай, князь...

Князь пабарвавеў. Ён адчуваў сябе, як шчупак у нераце: куды ні кінешся — няма збавення.

— А крыж?.. Навошта крыж? — як за апошні ратунак, схапіўся ён, каб толькі заспакоіць сябе, што Кажы­на палохае яго, і не больш.

— Гора мне з табой, князь, — уздыхнула Кажына. — Зусім ты нічога не цяміш. Абух абухом...

— Ты вельмі цяміш, — пакрыўдзіўся князь.

Кажына села на лаўку, паклала руку на князевы плечы.

— Не крыўдуй, тпруценька мой, — гарэзліва і пяшчотна прыхінулася яна да князя. — Паслухай мяне дужа ўважлівенька, князь, а я табе па чарзе ўсё да драбніц і раскажу. Крыж гэты не малых грошай каштаваў. I грошы тыя не аднаму Лазару Богшу дасталіся. Імі і рамесны і гандлёвы люд пажывіўся. Таму і славу яны пяюць не табе, а Прадславе. I паслухаюць яе, а не цябе. Крыжам гэтым Прадслава і сабе славу здабудзе і племянніку свайму Усяславу Полацкае княства. А Усяслаў, як толькі стане князем полацкім, першае, што зробіць, пойдзе супраць яцвягаў. Ты ж, князь, сядзіш на пуці да іх. Твайму княству першаму пасці вызначана.

"Як па палічках усё расклала, — падзівіўся Богша. — Але ж не так сабе? Нешта хаваецца за гэтым".

— Што ж мне рабіць, Кажына? — з несхаванай трывогай у голасе спытаўся князь.

— Не мне, грэшнай, даваць князям парады, — лішне пакорліва, каб можна было паверыць у шчырасць яе слоў, сказала Кажына і неўпрыкметку зірнула на палаці, убачыла цікаўнае вока з-пад аўчын, падміргнула Ла­зару Богшу.

Па яе твары прабегла ўсмешка, як у той гогалеўскай Салохі, якая схавала ў мяхах і чорта, і галаву, і дзяка, і казака Чуба. Лазару Богшу раптам абрыдла ляжаць у духаце пад аўчынамі, якія да ўсяго дужа смярдзелі.

"Зараз скіну іх і паяўлюся перад князем", — падумаў Богша, але ў час прыгадаў, што ляжыць на палацях голы. Гэта апыніла ягоную нястрыманасць.

— Не спакушай лёс, Кажына, — губляючы цярплівасць, сіпла сказаў князь. — Я чакаю тваёй парады...

Гэта ўжо быў загад.

— Знішчы Прадславу, князь, з усім яе вучоным вывадкам, — як мячом, секанула Кажына.

— Я не забойца, — памаўчаўшы, сказаў князь, як дрэнны акцёр, якому цяжка паверыць. — Да таго ж я заняў княжацкі стол не без дапамогі Прадславы і трымаюся тут трэці месяц.

— На табе і без Прадславінай шмат крыві, — зусім спакойна адказала Кажына. — Я заклікаю цябе не забіваць... Ты заб’еш Прадславу, а царква далучыць яе да ліку святых, ёсць тысячы шляхоў, каб пазбавіцца ад няўгоднай асобы. Разгані вучняў Прадславы. Абкладзі самую, як мядзведзіху ў бярлозе, а тады выпусці, хай адпраўляецца ў Візантыю, Іерусалім замольваць свае грахі. Спалі на агні кнігі і летапісы, забарані люду карыстацца граматай. Не дзела, князь, калі самая апошняя баба выдрапвае на сцяне Сафіі просьбы да бога. Не можа гэта прывесці да дабра. Не хто іншы, а філосафы-краснабаі прывялі Афіны да гібелі. Рымская імперыя загінула ад распусты, вучонасці і глыбакадумнасці. Візантыя па тых жа прычынах стаіць на краі бездані. Глянь, князь, на захад. Там не толькі смерды, але і рыцары, графы, герцагі, нават каралі не абучаны чытаць і пісаць. Затое там нараджаецца самая вялікая дзяржа­ва пасля Рымскай імперыі. Вучыся, князь, у Фрыдрыха Барбаросы...