Уладзімір Караткевіч - Постаці

Прыехаць трэба — i не раз — толькi каб ведаць яго знутры. I сярод гэтых назваў першая наша друкаваная кнiга. Кнiга Скарыны. Мацi тых мiльёнаў, што выдаюцца ў нас зараз.

I за гэта дзякуй Скарыне i Празе.

…Я iду вулiцамi горада. I мне ўсё здаецца, што начнымi пражскiмi вулiцамi ўсё яшчэ гучаць ягоныя крокi, што шматпакутныя i святыя плiты пражскiх тратуараў берагуць у сабе не толькi цеплыню мiльёнаў ног, якiя стагоддзямi хадзiлi i ходзяць па iх, але i яго цеплыню, што ў старых камянiцах Прагi засталася частка i ягонай душы, душы вучонага, асветнiка, гуманiста, паэта, барацьбiта з несправядлiвасцю, варварствам i цемрай. Чалавека, якi першы звязаў беларусаў i чэхаў у iхняй агульнай любовi да ведаў i святла.

Тут ён жыў. Чалавек, якi верыў у сiлу дабрынi i ўсё жыццё змагаўся за перамогу гэтай сiлы. Тут ён памёр. Тут пахаваны.

Прага стала яго магiлай.

Пражскага праху, пражскай зямлi стала крыху болей. Пражскага духу, духу гуманiзму, асветы, доблесцi стала намнога болей. А, значыць, у жылах гэтага вялiкага горада цячэ кропля i беларускай крывi.

I мы, беларусы, ганарымся гэтым.

Прага, 5 лiпеня,1973 г.

У ноч летняга сонцастаяння, калі самая магутная жыватворная сіла зямлі, калі паляць вогнішчы і гарыць над карагодамі прасмаленае кола — "сонца", а дзяўчаты пускаюць па рачной плыні вянкі, на кароткае імгненне расцвітае ў лясной глухамані папараць. Пад абаронаю сіл зла. Хто адолее іх, хто сарве гэтую агонь-кветку, той здабудзе шчасце людзям і сабе.

Гэта ноч на Івана Купалу.

Такой яна была і ў 1882 годзе. Цёмныя і магутныя былі сілы зла, мёртвым было маўчанне палёў. Але агонь-кветка разгаралася недзе ў бураломе. І думкі паэта былі толькі пра тое, каб здабыць яе, што б там ні каштавала, для прыгнечанага, але гордага і таленавітага беларускага народа.

І само жыццё будучага паэта спачатку нічым не адрознівалася ад тысяч і тысяч такіх, як ён. Плуг і каса, вілы і цэп. Два класы народнага вучылішча, і зноў гэта скупая зямля. Падзол, россып камянёў, верас. Яна, праўда, была здзіўляючая, сціпла чароўная са сваімі пагоркамі, непраходнымі пушчамі, светлымі водамі, зімою патанала ў снягах, а летам у кветках. Але гэта прыгажосць, гэта хараство не давалі ўдосталь хлеба, бо належалі чужым. Твае на ёй толькі мускулы, рукі.

І на гэтай зямлі людзі і ён, будучы паэт гэтых людзей. Яму няма чаго сыходзіць да народа. Ён сам — народ. Па душы і крыві.

Земляроб-араты, хатні настаўнік, прыказчык, пісар, памочнік вінакура (а значыць, дзе патрэбна, і рабочы), бібліятэкар, журналіст, рэдактар адной з першых беларускіх газет "Наша ніва". А потым адзін з заснавальнікаў беларускага універсітэта, акадэміі, беларускіх выдавецтваў, нацыянальнага тэатра.

Але перш за ўсё Паэт. Шмат іх яшчэ будзе на Беларусі. А ён застанецца для нас першай любоўю, арганам, які мы стварылі, каб найбольш поўна выказаць саміх сябе, уладаром нашых дум, якога мы выбралі не пад уплывам абставін, а як адна душа і добраахвотна, па сваёй волі.

Гэта пачалося на заранку нашага стагоддзя, з першых яго надрукаваных радкоў. Прыціснуты цяжкай працай, абсмяяны моцнымі, асуджаны пакінуць гэты свет, як сабака, беларускі мужык раптам уладарна кінуў у кучу ўсеагульнага бунту супраць несправядлівасці сваю лямцавую шапку:

Потым пайшлі першыя зборнікі вершаў "Жалейка", "Гусляр", "Шляхам жыцця". Але ж і бацькі нашы, бадай, ведалі Купалу часцей не па друкаваных радках (ім часам цяжка было прабрацца ў сельскую хату, на хутар, у дом гараджаніна ці фальварак). Ён уваходзіў у іх жыццё як калыханка, як шолах лістоты пад начным ветрам, звон трыснягу на лясных азёрах, сум балот і палёў і трывожнае зарыва далёкага пажару, як спеў ліры ў руках сляпога і як вочы тых людзей, што чыталі вершы Купалы на вечарынках і ставілі яго п'есы. Ён уваходзіў музыкай нават пад тыя курныя стрэхі, дзе ніколі не чулі яго імя. А гэта хіба не найвышэйшая ўзнагарода для песняра?

"Я не паэта", — сказаў ён у адным з вершаў. І сапраўды, калі ўяўляць паэта з сонечным німбам на галаве і лірай Апалона ў руках, — ён не паэт. На галаве яго — сялянская шапка, у руках — жалейка пастуха.

Але для нас ён больш чым паэт. Ён іграў на струнах нашай душы, як хацеў.

Вось ён шэпча: