Уладзімір Караткевіч - Постаці

А ўрэшце, ён бачыў шмат таго, чаго, на жаль, нiколi не ўбачым мы.

Ён блукае вулiцамi. Добра думаецца пад спеў Пражскiх званоў. I добра ўспамiнаецца пра родныя Полацкiя званы.

Не, не, трэба спяшацца. Жыцця не хопiць на тое, што задумаў ён, Францыск Скарына. Такога кароткага, такога безабароннага перад нечаканасцямi i чужой злой воляй. Такога ўпартага, моцнага, нязломнага.

…Недзе на Старым Месце, у раёне Старамесцкай плошчы, па начах гарыць святло, звяраюць тэкст будучай кнiгi з "Бiблiяй" на стараяўрэйскай, грэчаскай i лацiнскай мовах. I, перш за ўсё, з чэшскай "Бiблiяй" 1506 года.

На Скарынавы далонi лёг першы, вiльготны i лiпкi лiст. Першы з многiх i многiх тысяч. 23 кнiгi. З прадмовамi, каментарыямi, застаўкамi i гравюрамi. I ўсё гэта яго работа.

Нейкая горкая iронiя ёсць у тым, што ён пачаў выдаваць "Бiблiю" з "Кнiгi Iава". Нiбы прадбачыў свой нялёгкi шлях. Нiбы ён, вялiкi вучоны, вялiкi мастак i пiсьменнiк, загадзя ведаў свой лёс. Урэшце, гэткае падсвядомае прадчуванне не такая ужо рэдкая рэч на зямлi. Iржы Волькер прадчуваў сваю раннюю смерць, i Карэл Маха ў сваiм "Маi", i Пушкiн у сцэне смерцi Ленскага, i наш Максiм Багданавiч.

Скарына быццам адчуваў, што ён, як чалавек з "зямлi Уц, iмя якому было Iаў", усё жыццё будзе рызыкаваць самiм жыццём, будзе цягнуцца па "крутых чужых сходах", як Дантэ, што яго будуць праклiнаць, што супраць яго справы будуць такiя ворагi, як папа i Лютар, маскоўскiя патрыярхi i свае дабрадзеi.

I, аднак, ён iдзе. Ён верыць у дабро, i яго вядзе па цяжкiх шляхах толькi адно:

— Дайце асветы майму народу. Дайце крыху болей асветы славянам. Тады iх, пiсьменных, абазнаных, нiхто ўжо не здолее пакрыўдзiць, як крыўдзiлi дагэтуль.

Так, прынамсi, лiчыў ён.

Выходзiць кнiга за кнiгай, i кожная — маленькае дзiва палiграфii. Вытанчаны, зграбны, чытэльны шрыфт, з выдумкай i густам зробленыя застаўкi i загалоўныя лiтары, выключныя па прыгажосцi i якасцi друку гравюры, якiя ўражваюць i зараз, i якiя можна разглядаць гадзiнамi. Народу так патрэбна прыгажосць! Не менш, чым веды i хлеб!

Ён робiць таленавiтыя кнiгi. Ён проста не можа рабiць iншых.

I вось ужо ўсе яны ляжаць перад iм. Такiх яшчэ не было. I ўсё гэта зрабiлi ягоныя рукi i рукi яго пражскiх сяброў.

Зрабiлi самi, без нiчыёй дапамогi, i гэта вiдаць не толькi па чыстай залатой мове, але i ў кожнай рысе гравюры, з якой паўстае славянскi тып ва ўсёй сваёй асаблiвасцi, дзе ўсё сваё: твары, вопратка, iнтэр'еры, нават сам пейзаж. I кожны славянiн, убачыўшы гравюру да "Руфi", успомнiць цягучую жнiўную песню над полем, мiгценне каласоў у вачах, шастанне сярпа i, магчыма, прыпомнiць, што i ён бачыў дзвюх бедных жанчын, якiя падбiралi каласы за жняцамi, i сцiснецца ў яго сэрца ад раптоўнай, вострай шкадобы да iх.

I ён убачыць гравюру да кнiгi "Эсфiр", i прачытае, i ўзненавiдзiць здраду i подлыя падкопы каралёў супраць сваiх народаў.

I ўбачыць будаўнiцтва Вавiлонскай вежы i зразумее, што адзiная несумненная каштоўнасць i адзiная велiч на зямлi ёсць Праца, i яе няма чаго саромецца, а саромецца трэба таго, што ты жывеш з працы другiх, бо ўмееш прадаваць iндульгенцыi i мянцець языком з амбона.

I ўбачыць Юдзiф з галавою Алаферна i зразумее, што няма на зямлi каштоўнасцi большай, чым родны край, i калi ўжо жанчыны, рызыкуючы жыццём i гонарам, пайшлi дзеля яго на ўсё, то мужчынам i пагатоў трэба.

Так ён i напiша ў сваёй прадмове: "Понеже ад прыражэнiя звери, ходяшчие в пустынi, знаюць ямы своя; птiцi, летающiе по воздуху, ведаюць гнезда своя; рiбы, плывающчыя по морю i в реках, чуюць вiры своя; пчолы i тым падобныя бароняць ульев своiх; така ж i людзi i где зродилися i ускормлены суць по бозе, к тому месту велiкую ласку iмаюць".

Шмат чаго ён яшчэ скажа. Скажа аб тым, што хрысцiянства — не суды над iншамыснымi, а бяззлобнасць i браталюбства, што абраных богам народаў няма, што ўсе браты i няма рознiцы мiж iмi. Ён падыдзе да "Бібліі" рацыянальна, як да крыніцы ведаў граматычных, музычных, астранамiчных. Як да таго, па чым можна вывучаць логiку, рыторыку, геаметрыю — усе не рэлiгiйныя, а свецкiя веды.

Ён скажа аб антычна-дэмакратычным iдэале мудрага i справядлiвага правiцеля, якi не просiць сабе "нi дзён многiх, нi багацця, нi жэ душ ворагаў", а просiць "мудрасцi", бо "без мудрасцi… немагчыма добра жыць людзям простым на зямлi".

Ён будзе гаварыць аб праве i справядлiвасцi, аб "роўнасцi для ўсiх", аб аднолькавым праве ўсiх на жыццё, хлеб, асвету i любоў.

Ён адмовiць царкве i царам у манаполii на думку, у манаполii iхняй улады над чалавечай думкай. I скажа, што ёсць законы прыроджаныя, а ёсць законы пiсаныя, i перавагу трэба аддаваць першым.