Уладзімір Караткевіч: Постаці

I ён скажа гэта такой яснай i гожай, такой лаканiчнай мовай, што яна i зараз шмат у чым з'яўляецца для нас узорам.

А, самае галоўнае, ён дасць народу зразумелую кнiгу, а значыць i самасвядомасць, розум, шлях з сутарэнняў на святло.

…Пасля пачалiся гады вандраванняў. Родны сын Беларусi i прыёмны сын Прагi зноў пад рэзкiм ветрам на бясконцых дарогах.

Бясконцая змена гарадоў. Вечныя спрэчкi з праваслаўнай i каталiцкай, з рэфармацкай догмамi. Частку ягоных кнiг спалiлi i ледзь не спалiлi яго самога.

Але ён упарта выдае новыя i новыя кнiгi. На гэты раз у Вiльнi.

…Але потым, вiдаць, адмовiлi ў грашах на выданне новых кнiг мецэнаты. Грашовае становiшча Скарыны зусiм не блiскучае. Пачалiся суды, страшнае сярэдневяковае кручкатворства, горы паперы, якая так была б патрэбна для кнiг, для ягоных кнiг. Той паперы, на якую ён звёў усе свае грошы i без якой заўсёды задыхаўся.

А пасля, як на Iава, пасыпалicя яшчэ i яшчэ няшчасцi. Канфiскацыя маёмасцi. Страшны Вiленскi пажар 1530 года, у якiм, вiдаць, згарэла i друкарня. I ўсё тое, што засталося. А пасля маравая язва, што выкатала амаль увесь горад, мортусы з завешанымi тварамi i бусакамi (баграмi) у руках. I гэтымi бусакамi цягнуць трупы i кiдаюць iх у фуры, што цягнуцца ў начы, пры святле паходняў, вулiцамi прыцiхлага, звар'яцелага ад жаху горада.

Ён едзе ў Кёнiгсберг, i хаця герцаг Альбрэхт лiчыць яго ледзь не самым выдатным вучоным свету — пратэстанты хутка выжываюць яго адтуль. Ён едзе ў Маскву, каб друкаваць кнiгi там — цемрашалы-царкоўнiкi, якiм не патрэбна зразумелая кнiга, ствараюць вакол яго такую пякельную атмасферу, у горадзе так пачынае смярдзець вогнiшчам, што ён вымушан пайсцi i адтуль.

На усёй шырокай зямлi для яго няма месца. Ён — Iаў.

I, самае страшнае, ён нiдзе не можа цяпер выдаваць кнiгi. "Удзячны" народ не падтрымаў яго. Праўдзiвей, яшчэ мала i слаба ведаў аб iм i, не хочучы гэтага, ненарокам аддзячыў выгнаннем. Ён, вядома, яшчэ будзе iх чытаць, гэтыя кнiгi, але тады, калi нават косткi асветнiка спарахнеюць у зямлi.

Ягоныя кнiгi не патрэбны нават братам. То каму яна патрэбная, кнiга на беларускай мове? Габсбургам?

I тады ён паўтарае словы старадаўняга мудраца:

— Не я страцiў Афiны. Гэта хутчэй Афiны страцiлi мяне.

Каля 1534 або 1535 года Скарына зноў у Празе. Там, дзе так лёгка дыхалася, калi ён быў малады. Ён не ведаў, едучы туды, што там зусiм не так лёгка, як у 1517.

Ён назаўсёды пазбаўлены магчымасцi i права выдаваць кнiгi. Але застаецца яшчэ адно, тое, чым ён займаўся адначасна ўсё жыццё i што цяпер зробiцца ягонай галоўнай справай.

Акрамя ўсяго, ён яшчэ славуты лекар. I калi ён не да канца здолеў даць людзям здаровы розум i здаровую душу — што ж, ён пастараецца, у меру магчымасцей, даць iм хаця б адносна здаровае цела. Можа, з iм не яны, дык iхнiя нашчадкi дажывуць да перамогi царства розуму.

Ён лечыць пражскi люд. Ён робiцца вучоным садаводам-батанiкам пры двары Фердынанда I. Батанiчны сад быў закладзены ў Празе ў 1534 годзе, i Францыск Скарына, несумненна, быў адным з яго заснавальнiкаў. Батанiчныя сады ў той час былi i "аптэкарскiмi гародамi", дзе, пераважна, расло лекавае зелле i лекавыя дрэвы для аптэк. Магчыма, свая аптэка была i ў Скарыны.

I вось усе апошнiя гады жыцця вялiкi асветнiк праводзiць мiж кветак i дрэў, у садзе, створаным i яго рукамi (сад размяшчаўся недзе там, дзе цяпер Галоўпаштамт, непадалёк ад Вацлаўскай плошчы).

Усё жыццё ён баранiў людзей ад духоўнай i фiзiчнай смерцi.

Смерць i неўмiручасць — прыйшла да яго каля 1551 года.

Нiхто не ведае, дзе ён пахаваны. Можна думаць, што недзе на старых могiлках на Градчанах. Але ад iх даўно не засталося i следу, бо яны былi знесены падчас Габсбургскай рэакцыi пасля Белай Гары.

Так што магiлай яго трэба лiчыць проста Прагу. Усю Прагу. Яго не падтрымлiваў пры жыццi нiхто, за выключэннем нешматлiкiх сяброў. Але ў яго быў i яшчэ адзiн сябар, якi кнiг тых тады амаль не чытаў, i для якога, аднак, i распачаў Францыск Скарына сваю катаржную працу.

Народ.

I праца тая не была дарэмнай. Хутка пасля смерцi вялiкага першадрукара друкарнi на Беларусi пачалi расцi, як грыбы. Пераможнага шэсця кнiгi ўжо нельга было спынiць. Розум Чалавечы ўставаў ва ўвесь рост, хаця доўга яшчэ, цяжка, пакутна было яму iсцi — першы крок быў зроблены.

Хто ведае, як цяжка давялося б кнiзе i асвеце беларускай без яго? Але ён быў i неадрыўнай часткай культурнага жыцця Прагi.

Я iду з другам дварамі Каралiнума. Вось Славянская бiблiятэка. Тры з паловай мiльёны тамоў. Практычна ўсё, што можна ведаць аб нашым з вамi свеце. I сярод iх — пятнаццаць тысяч беларускiх назваў, не лiчачы часопiсаў i газет. Нават не трэба асаблiва ездзiць у багацейшыя бiблiятэкi свету, каб зведаць аб маiм народзе ўсё.