Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Сысці з Мінска, які палаў, мы не паспелі, бо бабуля… Бабуля бачыла немцаў у 18-м годзе і ўсіх пераконвала, што немцы — культурная нацыя, і мірных людзей яны не крануць. У іх у хаце кватараваў нямецкі афіцэр, кожны вечар ён граў на піяніна. Мама пачала сумнявацца: сыходзіць — не сыходзіць? Праз гэтае піяніна, вядома… Так мы страцілі шмат часу. Нямецкія матацыклісты ўехалі ў горад. Нейкія людзі ў вышываных кашулях сустракалі іх з хлебам-соллю. З радасцю. Знайшлося шмат людзей, якія думалі: вось прыйшлі немцы, і пачнецца нармальнае жыццё. Многія ненавідзелі Сталіна і больш гэтага не хавалі. У першыя дні вайны было столькі новага і незразумелага…

Слова «жыд» я пачуў у першыя дні вайны… Нашыя суседзі пачалі стукаць нам у дзверы і крычаць: «Усё, жыды, канец вам! За Хрыста адкажаце!» Я быў савецкі хлопчык. Скончыў пяць класаў, мне дванаццаць гадоў. Я не мог зразумець, што яны кажуць. Чаму яны так кажуць? Я і цяпер гэтага не разумею… У нас сям’я была змяшаная: тата — габрэй, мама — руская. Мы святкавалі Вялікдзень, але асаблівым чынам: мама казала, што сёння дзень нараджэння добрага чалавека. Пякла пірог. А на Пэйсах (калі Гасподзь улітасцівіў габрэяў) бацька прыносіў ад бабулі мацу. Але час быў такі, што гэта ніяк не афішавалася… трэба было маўчаць…

Мама прышыла нам усім жоўтыя зоркі… Некалькі дзён ніхто не мог выйсці з дому. Было сорамна… Я ўжо стары, але я памятаю гэтае пачуццё… Як было сорамна… Паўсюль у горадзе валяліся ўлёткі: «Ліквідуйце камісараў і жыдоў», «Ратуйце Расію ад улады жыда-бальшавікоў». Адну ўлётку падсунулі нам пад дзверы… Неўзабаве… так… Папаўзлі чуткі: амерыканскія габрэі збіраюць золата, каб выкупіць усіх габрэяў і перавезці ў Амерыку. Немцы любяць парадак і не любяць габрэяў, таму габрэям давядзецца перажыць вайну ў гета… Людзі шукалі сэнс у тым, што адбываецца… нейкую нітку… Нават пекла чалавек хоча зразумець. Памятаю… Я добра памятаю, як мы перасяляліся ў гета. Тысячы габрэяў ішлі па горадзе… з дзецьмі, з падушкамі… Я ўзяў з сабой, гэта смешна, сваю калекцыю матылькоў. Гэта смешна цяпер… Мінчукі выбягалі на тратуары: адны глядзелі на нас з цікаўнасцю, другія са злараднасцю, але некаторыя стаялі заплаканыя. Я мала азіраўся па баках, я баяўся ўбачыць якога знаёмага хлапца. Было сорамна… пастаяннае пачуццё сораму памятаю…

Мама зняла з рукі заручальны пярсцёнак, загарнула ў насоўку і сказала, куды ісці. Я пралез уначы пад дротам… У прызначаным месцы мяне чакала жанчына, я аддаў ёй пярсцёнак, а яна насыпала мне мукі. Раніцай мы ўбачылі, што замест мукі я прынёс мел. Пабелку. Так пайшоў матчын пярсцёнак. Іншых дарагіх рэчаў у нас не было… Сталі пухнуць з голаду…

Аднойчы гета прыціхла, як перад пагромам. Хоць не пачулася ніводнага стрэлу. У той дзень не стралялі… Машыны… шмат машын… З машын выгружаліся дзеці ў добрых гарнітурах і чаравiках, жанчыны ў белых фартухах, мужчыны з дарагімі валізкамі. Шыкоўныя былі валізкі! Усе гаварылі па-нямецку. Канваіры і ахоўнікі разгубіліся, асабліва паліцаі, яны не крычалі, нікога не білі дубінкамі, не спускалі з павадкоў гыркаючых сабак. Спектакль… тэатр… Гэта было падобна да спектакля… У гэты ж дзень мы даведаліся, што гэта прывезлі габрэяў з Еўропы. Іх пачалі называць «гамбургскія» габрэі, таму што большасць з іх прыбылі з Гамбурга. Яны былі дысцыплінаваныя, паслухмяныя. Не хітрылі, не падманвалі ахову, не хаваліся… яны былі асуджаныя… На нас яны глядзелі з пагардай. Мы бедныя, дрэнна апранутыя. Мы іншыя… не размаўлялі па-нямецку…

Усіх іх расстралялі. Дзясяткі тысяч «гамбургскіх» габрэяў… Гэты дзень… усё як у тумане… Як нас выгналі з дому? Як везлі?

Памятаю вялікае поле каля лесу… Выбралі моцных мужчын і загадалі ім капаць дзве ямы. Глыбокія. А мы стаялі і чакалі. Першымі маленькіх дзяцей пакідалі ў адну яму… і сталі закопваць… Бацькі не плакалі і не прасілі. Стаяла цішыня. Чаму? — спытаеце. Я думаў… Калі на чалавека напаў воўк, чалавек жа не будзе яго прасіць, маліць пакінуць яму жыццё. Ці дзік напаў… Немцы зазіралі ў яму і смяяліся, кідалі туды цукеркі. Паліцаі п’яныя ў дыміну… у іх поўныя кішэні гадзіннікаў… Закапалі дзяцей… І загадалі ўсім скакаць у іншую яму. Стаім: мама, тата, я і сястрычка. Прыйшла наша чарга… Немец, які камандаваў, зразумеў, што мама руская, і паказаў рукой: «А ты ідзі». Тата крычыць маме: «Уцякай!» А мама чаплялася за тату, за мяне: «Я з вамі». Мы ўсе яе адштурхоўвалі… прасілі сысці… Мама першая скокнула ў яму…

Гэта ўсё, што я памятаю… Дайшоў да прытомнасці ад таго, што нехта моцна стукнуў па назе чымсьці вострым. Ад болю я ўскрыкнуў.