Святлана Алексіевіч - Час second-hand

У пачатку свайго прэзідэнцтва Ельцын кляўся, што ляжа на рэйкі, калі дапусціць зніжэнне ўзроўню жыцця народа. Узровень гэты не проста панізіўся, а скаціўся, можна сказаць, у прорву. Аднак Ельцын на рэйкі не лёг. А лёг пад цягнік у знак пратэсту восенню 1992-га стары салдат Цімяран Зінатаў…»

за памінальным сталом

Паводле нашага звычаю: мёртвыя ў зямлю — жывыя за стол. Сабралася шмат людзей, некаторыя прыехалі здалёк: з Масквы, Кіева, Смаленска… Усе з ордэнамі і медалямі, як у Дзень Перамогі. Пра смерць казалі — як пра жыццё .

— За загінулага нашага таварыша! Горкі глыток. ( Усе ўстаюць.)

— Зямля яму пухам…

— Эх Цімяран… Цімяран Хабулавіч… Крыўда ў яго была. Усе мы моцна пакрыўджаныя. Прывыклі да сацыялізму. Да савецкай Радзімы — СССР. А жывём цяпер у розных краінах, пры іншым ладзе. Пад іншымі сцягамі. Не пад нашым пераможным чырвоным сцягам… Я ўцёк на фронт у сямнаццаць гадоў…

— Нашыя ўнукі Вялікую Айчынную прайгралі б. Няма ў іх ідэі, няма ў іх вялікай мары.

— Яны іншыя кніжкі чытаюць і глядзяць іншыя фільмы.

— Расказваеш… а ім гэта ўжо як казка… Задаюць пытанні: «Навошта байцы гінулі, ратуючы палкавы сцяг? Можна было пашыць новы». Ваявалі, забівалі — а за каго? За Сталіна? Ды за цябе, дурань!

— Трэба было здацца, вылізаць боты немчуры… Прынеслі пахаронку на бацьку, і я адразу папрасіўся на фронт.

— Раскрадаюць савецкую нашу Радзіму… прадаюць… Калі б мы ведалі, што так атрымаецца, яшчэ падумалі б…

— Мама памерла ў вайну, а тата яшчэ раней памёр ад сухотаў. З пятнаццаці гадоў я пайшла працаваць. На заводзе давалі паўбохана хлеба ў дзень і больш нічога, цэлюлоза, клей у гэтым хлебе. Адзін раз страціла з голаду прытомнасць… другі… Пайшла ў ваенкамат: «Не дайце памерці. Адпраўце на фронт». Просьбу задаволілі. У тых, хто ад’язджаў, і ў тых, хто праводзіў, вочы былі шалёныя! Набілася поўная цяплушка дзяўчат. Спявалі:

На станцыях цвіў бэз… адны дзяўчыны смяяліся, а іншыя плакалі…

— Усе мы былі за перабудову. За Гарбачова. Але не за тое, што з гэтага атрымалася…

— Гарбач — агент…

— Я не разумеў, што Гарбачоў казаў… нейкія незразумелыя словы, я ніколі раней іх не чуў… Што за цукерку ён нам абяцаў? Але слухаць мне падабалася… Толькі слабаком ён аказаўся, без бою здаў ядзерны чамаданчык. Нашу камуністычную партыю…

— Рускаму чалавеку патрэбна такая ідэя, ад якой мароз па скуры і мурашкі па хрыбетніку.

— Мы былі вялікай краінай…

— За нашу Радзіму! За Перамогу! Да дна! (Стукаюцца чаркамі.)

— Цяпер зоркі на помніках… А я ўспамінаю, як мы нашых хлопцаў хавалі… Зверху ў яму што пад руку патрапіла накідаем, пяском прысыплем, і зараз жа каманда: наперад — наперад! Пабеглі далей. Новы бой. І зноў поўная яма. Адступалі і наступалі ад ямы да ямы. Прывязуць падмацаванне, праз два-тры дні гэта ўжо трупы. Лічаныя людзі заставаліся. Шчасліўчыкі! Да канца сорак трэцяга года мы ўжо навучыліся ваяваць. Ужо правільна ваявалі. Стала менш людзей гінуць… Тады ў мяне з’явіліся сябры…

— Усю вайну на перадавой, і ніводнай драпіны, нічога! А я — атэіст. Да Берліна дайшоў… убачыў звераў бярлог…

— Ішлі ў бой з адной вінтоўкай на чацвярых. Першага заб’юць, другі вінтоўку падхоплівае, другога — наступны… А ў немцаў новенькія аўтаматы.

— Спачатку немцы былі ганарыстыя. Яны ўжо скарылі Еўропу. Увайшлі ў Парыж. За два месяцы планавалі вырашыць пытанне з СССР. Калі яны параненыя траплялі да нас у палон, то плявалі ў твар нашым сястрычкам. Зрывалі бінты. Крычалі «Хайль Гітлер!» А напрыканцы вайны ўжо: «Рускі, не страляй! Гітлер капут!»

— Больш за ўсё я баяўся ганебнай смерці. Калі хто збаяўся, пабег — камандзір на месцы расстрэльваў… Гэта было звычайнай справай…

— Ну як сказаць… Выхоўвалі нас па-сталінску: ваяваць будзем на чужой тэрыторыі, і

Літасці ворагу не будзе! Першыя дні вайны… Узгадваю, як суцэльны кашмар… Патрапілі ў акружэнне… Ва ўсіх адно пытанне: у чым справа? Дзе Сталін? Ніводнага нашага самалёта ў небе… Закапалі свае партыйныя і камсамольскія білеты і блукалі па лясных дарогах… Добра, хопіць… Вам не варта пра гэта пісаць… (Адсоўвае ад сябе дыктафон.) Немцы агітавалі, дынамікі ў іх працавалі цэлымі днямі: «Рускі Іван, здавайся! Нямецкая армія гарантуе табе жыццё і хлеб». Я гатовы быў застрэліцца. А няма чым! Няма чым! Патронаў няма… Салдацікі… нам па васямнаццаць-дзевятнаццаць гадоў… Камандзіры вешаліся адзін за адным. Хто на рамяні, хто… па-ўсякаму… Віселі на соснах… Канец свету, тваю маць!