Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Няўжо гэта наша Зямля? І ўсе так будуць жыць? Будучыня светлая і выдатная…» Вунь… ( Ківае на ўнука.) Пасмейваецца. Дурнаваты я для яго. Так і жывём.

— У Дастаеўскага ёсць адказ Чарнышэўскаму: «Будуйце, будуйце свой крыштальны палац, а я вось вазьму і кіну ў яго камень… І не таму, што галодны і жыву ў падвале, а проста так — ад свавольства…»

— (Узлаваўся.) Вы лічыце, што нам камунізм, гэтую заразу, як пішуць у сённяшніх газетах, у запламбаваным вагоне з Германіі прывезлі? Што за глупства! Народ паўстаў. Не было таго «залатога веку» пры цары, пра якога цяпер раптам успомнілі. Казкі! І пра тое, што Амерыку хлебам кармілі, і што лёсы Еўропы вырашалі. Паміраў рускі салдат за ўсіх — гэта праўда. А жылі… У нас у сям’і на пецярых дзяцей былі адны боты. Елі бульбу з хлебам, а ўзімку — без хлеба. Адну бульбу… А вы пытаецеся: адкуль узяліся камуністы?

Я столькі памятаю… А навошта? Навошта, га? Што цяпер мне з гэтым рабіць? Мы любілі будучыню. Будучых людзей. Спрачаліся, калі гэтая будучыня паўстане. Праз сто гадоў — дакладна. Але нам гэта здавалася занадта далёкім… (Паўза.)

Я выключаю дыктафон .

Без дыктафона… Добра… Мне трэба камусьці вось гэта расказаць… Мне было пятнаццаць гадоў. Прыехалі да нас у вёску чырвонаармейцы. На конях. П’яныя. Харчатрад. Спалі яны да вечара, а ўвечары сабралі ўсіх камсамольцаў. Выступіў камандзір: «Чырвоная армія галадае. Ленін галадае. А кулакі хаваюць хлеб. Паляць». Я ведаў, што матчын родны брат… дзядзька Сямён… завёз у лес мяхі са збожжам і закапаў. Я — камсамолец. Клятву даваў. Уначы я прыйшоў у атрад і павёў іх да таго месца. Нагрузілі яны цэлы воз. Камандзір руку мне паціснуў: «Расці, браце, хутчэй». Раніцай я прачнуўся ад матчынага крыку: «Сямёнава хата гарыць!» Дзядзьку Сямёна знайшлі ў лесе… пасеклі яго чырвонаармейцы шашкамі на кавалкі… Мне было пятнаццаць гадоў. Чырвоная армія галадае… Ленін… Баяўся выйсці на вуліцу. Сядзеў у хаце і плакаў. Мамка пра ўсё здагадалася. Ноччу дала мне ў рукі торбачку: «Ідзі, сынок! Няхай Бог табе даруе, няшчаснаму». (Закрыў рукою вочы. Але я ўсё роўна бачу — плача.)

Хачу памерці камуністам. Апошняе маё жаданне…

У 90-я гады я апублікавала толькі частку гэтай споведзі. Мой герой даў аповед камусьці пачытаць, з кімсьці параіўся, і яго пераканалі, што поўная публікацыя «кіне цень на партыю». А гэтага ён баяўся больш за ўсё. Пасля яго смерці знайшлі тастамент: сваю вялікую трохпакаёвую кватэру ў цэнтры горада ён пакінуў не ўнукам, а «для патрэб любімай камуністычнай партыі, якой я абавязаны ўсім». Пра гэта нават напісалі ў вячэрняй гарадской газеце. Такі ўчынак быў ужо не зразумелы. Усе кпілі са старога вар’ята. Помнік на яго магіле так ніхто і не паставіў.

Цяпер вырашыла надрукаваць аповед цалкам. Усё гэта ўжо больш належыць часу, чым аднаму чалавеку.

з камуністычных газет

«Зінатаў Цімяран Хабулавіч — адзін з гераічных абаронцаў Брэсцкай крэпасці, якая першая прыняла на сябе ўдар гітлераўскіх войскаў раніцай 22 чэрвеня 1941 года.

Нацыянальнасць — татарын. Перад вайной — курсант палкавой школы (42-і стралковы полк 44-й стралковай дывізіі). У першыя дні абароны крэпасці быў паранены. Трапіў у палон. Двойчы ўцякаў з нямецкага канцлагера — другі раз удала. Скончыў вайну ў дзейнай арміі, як і пачынаў — радавым салдатам. За абарону Брэсцкай крэпасці быў узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны II ступені. Пасля вайны аб’ехаў усю краіну, працаваў на будоўлях крайняй Поўначы, будаваў БАМ, а калі выйшаў на пенсію, застаўся жыць у Сібіры. Ва Усць-Куце.

Нягледзячы на тое, што ад Усць-Кута да Брэста шмат тысяч кіламетраў, Цімяран Зінатаў кожны год прыязджаў у Брэсцкую крэпасць, дарыў супрацоўнікам музея тарты. Яго ўсе ведалі. Чаму ён так часта бываў у крэпасці? Ён, як і яго сябры-аднапалчане, з якімі ён тут сустракаўся, толькі ў крэпасці адчувалі сябе абароненымі. Тут ніхто і ніколі не сумняваўся, што яны былі героямі сапраўднымі, а не прыдуманымі. У крэпасці ніхто не наважыўся кінуць ім у твар: «Калі б вы не перамаглі, мы б цяпер піва баварскае пілі. Жылі ў Еўропе». Гора-перабудоўшчыкі! Хай бы ведалі яны, што калі б іх дзяды не перамаглі, то мы сталі б краінай пакаёвак і свінапасаў. Гітлер пісаў, што славянскіх дзяцей трэба вучыць лічыць толькі да ста…

У апошні раз Зінатаў прыехаў у Брэст у верасні 1992 года, усё было як звычайна: сустрэўся з франтавымі сябрамі, блукаў па крэпасці. Вядома, заўважыў, што плынь наведнікаў прыкметна зменшылася. Надышлі часы, калі стала модным ачарняць наша савецкае мінулае і яго герояў…