Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Медсястра сышла. Заплюшчыў вочы.

Пачакайце… усё ж такі я скончу… На гадзіну моцы яшчэ ў мяне хопіць. Працягнем… У турме я праседзеў амаль год. Ужо рыхтаваўся да суда. Да этапу. Дзівіўся: чаго яны са мной марудзяць? Як я разумею, ніякай логікі ў іх не было. Тысячы спраў… Хаос… Праз год мяне выклікаў новы следчы… Маю справу аддаюць на перагляд. І мяне выпускаюць, знялі ўсе абвінавачванні. Значыць, памылка. Партыя мне верыць! Сталін быў вялікі рэжысёр… Якраз у гэты час ён прыбраў «крывавага курдупеля», наркама Яжова. Яго судзілі. Расстралялі. Пачалася рэабілітацыя. Народ уздыхнуў: да Сталіна дайшла праўда… А гэта быў усяго толькі перадых перад новай крывёю… Гульня! Але ўсе паверылі. І я паверыў. Развітваюся з Вярхоўцавым… Ён паказвае свае зламаныя пальцы: «А я тут ужо дзевятнаццаць месяцаў і сем дзён. Ніхто мяне адсюль не выпусціць. Пабаяцца». Мікалай Вярхоўцаў… член партыі з тысяча дзевяцьсот дваццаць чацвёртага года… расстраляны ў сорак першым годзе, калі немцы падыходзілі да горада. Энкавэдысты расстралялі ўсіх зняволеных, якіх не паспелі эвакуіраваць. Выпусцілі крымінальную шпану, а ўсе «палітычныя» падлягалі ліквідацыі як здраднікі. Немцы ўвайшлі ў горад і адчынілі турэмную браму — там ляжала гара трупаў. Жыхароў горада, пакуль трупы не пачалі гніць, ганялі да турмы — глядзець на савецкую ўладу. Сына я знайшоў у чужых людзей, няня забрала яго ў вёску. Ён заікаўся, баяўся цемры. Сталі жыць з ім удвух. Я дамагаўся якіхнебудзь звестак пра жонку. І адначасова — аднаўлення ў партыі. Каб мне вярнулі мой партбілет. Новы год… У доме ўпрыгожана елка. Чакаем з сынам гасцей. Званок у дзверы. Адчыняю. Стаіць на парозе дрэнна апранутая жанчына: «Я прыйшла перадаць вам прывітанне ад вашай жонкі». — «Жывая!» — «Год таму была жывая. Пэўны час я працавала з ёй у свінарніку. Кралі ў свіней марожаную бульбу, дзякуючы гэтаму не здохлі. Ці жывая яна цяпер, не ведаю». Амаль адразу сышла. Я яе не затрымліваў… павінны былі прыйсці госці… ( Маўчыць.) Бой курантаў. Адкаркавалі шампанскае. Першы тост «За Сталіна!» Та-а-ак… Сорак першы год…

Усе плакалі… А я крычаў ад шчасця — вайна! Я пайду на вайну! Ужо гэта ж мне дазволяць. Адправяць. Стаў прасіцца на фронт. Мяне доўга не бралі. Ваенкам быў знаёмы: «Не магу. У мяне на руках інструкцыя — «ворагаў» не браць». — «Гэта хто вораг? Я — вораг?!» — «Твая жонка адбывае пакаранне ў лагеры па 58-м артыкуле — контррэвалюцыйная дзейнасць». Немцы захапілі Кіеў… баі пад Сталінградам… Я зайздросціў кожнаму чалавеку ў ваеннай форме — ён абараняе Радзіму! Дзяўчаты сыходзілі на фронт… А я? Пішу ліст у райкам партыі: расстраляйце ці пусціце на фронт! Праз два дні мне ўручылі позву — цягам дваццаці чатырох гадзін быць на зборным пункце. Вайна была выратаваннем… адзіны шанец вярнуць сабе добрае імя. Я радаваўся.

…Рэвалюцыю добра памятаю. А потым, прабачце, ужо горш. Нават вайну ўжо меней памятаю, хоць па часе яна бліжэй. Памятаю, што нічога не змяніла. Толькі зброя напрыканцы вайны ў нас была іншая — не шашкі і вінтоўкі, а «кацюшы». А жыццё салдацкае? Як і раней, мы маглі гадамі есці суп з пярлоўкі і ячневую кашу, месяцамі насіць брудную бялізну. Не мыцца. Спаць на голай зямлі. А каб былі мы іншыя, як бы мы перамаглі?

…Падняліся ў бой… Нас з кулямётаў! Усе леглі на зямлю. Тут яшчэ мінамёт падключыўся, разносіць людзей на шматкі. Побач са мной упаў камісар: «Што ляжыш, контра! Наперад! Застрэлю!!»

…Пад Курскам сустрэў свайго следчага. Былога дырэктара школы… У мяне была думка: «Ну, цяпер, сволач, ты ў мяне ў руках. У баі застрэлю ціха». Было… Ну так… Хацеў. Не паспеў. Мы з ім нават аднойчы размаўлялі. «Радзіма ў нас адна» — яго словы. Смелы быў чалавек. Геройскі. Загінуў пад Кёнігсбергам. Што сказаць… Магу сказаць… я падумаў, што Бог зрабіў маю справу… Хлусіць не буду… Вярнуўся дадому двойчы паранены. З трыма ордэнамі і медалямі.

Мяне выклікалі ў райкам партыі: «На жаль, жонку вам вярнуць не можам. Жонка загінула. Але годнасць мы вам вяртаем…» Мне аддалі мой партбілет. І я быў шчаслівы! Я быў шчаслівы…

Кажу яму, што мне гэтага не зразумець — ніколі. Зрываецца .

Паводле законаў логікі нас судзіць нельга. Бухгалтары! Зразумейце ж! Нас можна судзіць толькі паводле законаў рэлігіі. Веры! Вы яшчэ нам пазайздросціце! Што ў вас ёсць вялікага? Нічога няма. Адзін камфорт. Усё для страўніка… для дванаццаціперснай кішкі… Набіць трыбух і абставіцца цацкамі… А я… маё пакаленне… Усё, што ў вас ёсць, гэта мы пабудавалі. Заводы, плаціны… электрастанцыі… А дзе ваша? І Гітлера мы перамаглі. Пасля вайны… Нарадзілася ў кагосьці дзіця — радасць! Радасць не такая, як да вайны. Іншая. Я мог і заплакаць… (Заплюшчыў вочы. Стаміўся.) А-а-а… Верылі… А цяпер нам вынеслі прысуд: вы верылі ва ўтопію… Верылі! Улюбёны мой раман «Што рабіць?» Чарнышэўскага… Цяпер яго ўжо не чытаюць. Сумна. Чытаюць толькі назву — вечнае рускае пытанне: што рабіць? Для нас гэта быў катэхізіс. Падручнік рэвалюцыі. Цэлыя старонкі вучылі на памяць. Чацвёрты сон Веры Паўлаўны… ( Чытае, як вершы.) «Дамы з крышталю і алюмінію… Крыштальныя палацы! Лімонныя і апельсінавыя сады пасярод гарадоў. Старых амаль няма, людзі вельмі позна старэюць, бо жыццё цудоўнае. Усё робяць машыны, людзі толькі ездзяць і кіруюць машынамі… Машыны жнуць, ткуць… Нівы густыя і шчодрыя. Кветкі — як дрэвы. Усе шчаслівыя. Радасныя. Ходзяць у прыгожым адзенні — мужчыны і жанчыны. Вядуць вольнае жыццё працы і асалоды. Усім хапае месца, даволі працы. Няўжо гэта мы?