Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Праз тры дні прыйшлі па мяне… Перш за ўсё панюхалі ў печы: ці не пахне дымам, ці не спаліў я што-небудзь. Іх было трое. Адзін хадзіў і выбіраў сабе рэчы: «Гэта вам ужо не патрэбна». Насценны гадзіннік зняў. Мяне ўразіла… я не чакаў… І ў той жа час нешта ў гэтым было чалавечае, давала надзею. Вось гэтая чалавечая брыдота… Та-а-ак… Значыць, у гэтых людзей ёсць пачуцці… Ператрус працягваўся з другой гадзіны ночы да ранку. У доме было вельмі шмат кніг, кожную кнігу перагарталі. Прамацалі вопратку. Распаролі падушкі… Часу падумаць у мяне было дастаткова. Успамінаў… ліхаманкава… Пасадкі ўжо йшлі масавыя. Кожны дзень кагосьці бралі. Становішча страшнаватае. Чалавека ўзялі, усе вакол маўчаць. Пытацца — марная справа. Следчы на першым допыце мне патлумачыў: «Вы вінаватыя ўжо ў тым, што не данеслі на сваю жонку». Але гэта ўжо ў турме… А тады ўсё ў памяці перабраў. Усё… Адно толькі ўспомніў… Успомніў апошнюю гарадскую партканферэнцыю… Зачыталі прывітанне таварышу Сталіну, і ўся зала ўстала. Шквал авацый: «Дзякуй таварышу Сталіну — арганізатару і натхняльніку нашых перамог!», «Сталіну — слава!», «Слава правадыру!» Пятнаццаць хвілін… паўгадзіны… Усе азіраюцца адзін на аднаго, пераглядваюцца, але ніхто першы не сядае. Усе стаяць. Я чамусьці сеў. Машынальна. Падыходзяць да мяне двое ў цывільным: «Таварыш, чаму седзіцё?» Я падскочыў! Падскочыў як абварыўшыся. Падчас перапынку ўвесь час азіраўся. Чакаў, што цяпер падыдуць і арыштуюць… (Паўза.)

Да раніцы ператрус скончыўся. Каманда: «Збірайцеся». Няня пабудзіла сына… Перад адыходам я паспеў шапнуць яму: «Нікому не кажы пра тату і маму». Так ён выжыў. (Падсоўвае дыктафон бліжэй да сябе.) Запісвайце, пакуль жывы… «П. ж.»… «пакуль жывы…» пішу на віншавальных паштоўках. Няма каму ўжо, праўда, дасылаць… У мяне часта пытаюцца: «Чаму вы ўсе маўчалі?» — «Час такі быў». Я быў перакананы, што вінаватыя здраднікі — Ягода, Яжоў, — але не партыя. Праз пяцьдзясят гадоў лёгка судзіць. Гігікаць… са старых дурняў… У той час я крочыў разам з усімі, а цяпер іх нікога няма… …Месяц праседзеў у адзіночцы. Такая каменная труна — да галавы шырэй, да ног вузей. Крумкача да свайго акна прыручыў, карміў пярлоўкай з баланды. З таго часу крумкач — мая ўлюбёная птушка. На вайне… Бой скончаны. Цішыня. Параненых падабралі, адны мёртвыя ляжаць. Іншых птушак няма, а крумкач лётае.

…На допыт выклікалі праз два тыдні. Ці ведаў я, што ў жонкі ёсць сястра за мяжой? «Мая жонка — сумленны камуніст». На стале ў следчага ляжаў данос, падпісаны — я не паверыў! — нашым суседам. Я пазнаў почырк. Подпіс. Мой таварыш быў, можна сказаць, з грамадзянскай вайны. Вайсковец… у высокім званні… Трохі быў нават закаханы ў маю жонку, я раўнаваў. Ну так… раўнаваў… Жонку я моцна кахаў… сваю першую жонку… Следчы падрабязна пераказваў мне нашыя размовы. Я зразумеў, што не памыліўся… так, гэта сусед… усе размовы былі пры ім… Гісторыя маёй жонкі такая: яна з-пад Мінска. Беларуска. Пасля Брэсцкага міру частка беларускіх земляў адышла да Польшчы. Там засталіся яе бацькі. Сястра. Бацькі хутка памерлі, а сястра пісала нам: «Я лепш паеду ў Сібір, чым заставацца ў Польшчы». Хацела жыць у Савецкім Саюзе. Тады камунізм быў папулярны ў Еўропе. Ва ўсім свеце. Шмат хто ў яго верыў. Не толькі простыя людзі, але і заходняя эліта. Пісьменнікі: Арагон, Барбюс… Кастрычніцкая рэвалюцыя была «опіумам для інтэлектуалаў». Дзесьці чытаў… цяпер шмат чытаю. (Паўза.)

Мая жонка — «вораг»… Значыць, патрэбна «контррэвалюцыйная дзейнасць»… Хацелі сфабрыкаваць «арганізацыю»… «тэрарыстычнае падполле»… «З кім ваша жонка сустракалася? Каму перадавала чарцяжы?» Якія чарцяжы! Я ўсё адмаўляў. Білі. Тапталі ботамі. Усе — свае. У мяне партбілет, і ў іх — партбілет. І ў маёй жонкі — партбілет.

…Агульная камера… У камеры — пяцьдзясят чалавек. Па патрэбе выводзілі два разы на дзень. А ў астатні час? Як даме растлумачыць? Ля ўваходу стаяла велізарная бодня… (Злосна.) Паспрабуйце сесці і пасраць пры ўсіх! Кармілі селядцамі і не давалі вады. Пяцьдзясят чалавек… Ангельскія… японскія шпіёны… Стары вясковец, непісьменны… Яго пасадзілі за пажар на стайні. Сядзеў студэнт за анекдот… На сцяне вісіць партрэт Сталіна. Дакладчык чытае рэферат пра Сталіна. Хор спявае песню пра Сталіна. Артыст дэкламуе верш пра Сталіна. Што гэта такое? Вечар, прысвечаны стагоддзю з дня смерці Пушкіна. (Я смяюся, а ён не смяецца.) Студэнт атрымаў дзесяць гадоў лагероў без права перапіскі. Быў шафёр, арыштаваны за тое, што падобны да Сталіна. І сапраўды быў падобны. Загадчык пральні, беспартыйны цырульнік, шліфавальнік… Больш за ўсё простых людзей. Але быў і вучоны-фалькларыст. Уначы ён распавядаў нам казкі… дзіцячыя казкі… І ўсе слухалі. На фалькларыста данесла яго ўласная маці. Старая бальшавічка. Толькі аднойчы яна перадала яму папяросы перад этапам. Та-а-ак… Сядзеў стары эсэр, ён адкрыта радаваўся: «Які я шчаслівы, што і вы, камуністы, тут седзіцё і нічога, як і я, не разумееце». Контрык! Я думаў, што савецкай улады ўжо няма. І Сталіна — няма.