Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Мая Радзіма — Кастрычнік. Ленін… сацыялізм… Я любіў рэвалюцыю! Партыя — найдаражэйшае для мяне. Я семдзесят гадоў у партыі. Партбілет — мая біблія. (Дэкламуе.)

Хацелі пабудаваць Царства Божае на зямлі. Прыгожая, але нязбытная мара, чалавек яшчэ да гэтага не гатовы. Недасканалы ён. Ну так… Але ад Пугачова і дзекабрыстаў… да самога Леніна… усе марылі пра роўнасць і братэрства. Без ідэі справядлівасці будзе іншая Расія і іншыя людзі. Зусім іншая будзе краіна. Мы яшчэ не перахварэлі на камунізм. Не спадзявайцеся. І свет не перахварэў. Чалавек заўсёды будзе марыць пра Горад Сонца. Ён яшчэ ў скуры хадзіў, у пячоры жыў, а ўжо прагнуў справядлівасці. Успомніце савецкія песні і савецкія фільмы… Якая там мара! Вера… «Мерседэс» — гэта не мара…

Унук праз усю размову будзе маўчаць. Раскажа ў адказ на мае пытанні толькі некалькі анекдотаў.

з анекдотаў, расказаных унукам

Трыццаць сёмы год… Два старыя бальшавікі ў камеры. Адзін кажа:

«Не, не дажывём мы да камунізму, але нашы дзеці…» Другі: «Бедныя нашы дзеці!»

Стары я… даўно… Але старасць — гэта таксама цікава. Разумееш, што чалавек — жывёла… жывёльнага раптам выяўляецца шмат… Гэта час, як казала Ранеўская, калі свечкі на імянінным пірагу каштуюць даражэй за сам пірог, а палова мачы ідзе на аналізы. ( Смяецца .) Нічога не ратуе ад старасці — ні ордэны, ні медалі… Не-е-е… Гудзе халадзільнік, стукае ківач. Больш нічога не адбываецца. ( Загаварылі пра ўнука. Унук на кухні гатуе гарбату .) Дзеці пайшлі… у іх толькі камп’ютар у галаве… У дзявятым класе гэты мой унук, ён малодшы, сказаў мне: «Пра Івана Жахлівага чытаць буду, а пра Сталіна не хачу. Абрыд твой Сталін!» Нічога не ведаюць, а ўжо абрыд. Праехалі! Усе праклінаюць сямнаццаты год. «Дурні! — кажуць пра нас. — Навошта яны рэвалюцыю рабілі?» А ў мяне ў памяці… Я памятаю людзей з палымянымі вачыма. Сэрцы нашыя гарэлі! Ніхто мне не верыць! Але я ж не звар’яцеў… Памятаю… Та-а-а-к… Гэтыя людзі нічога не хацелі для сябе, не было, як цяпер, на першым месцы — я. Міса баршчу… домік… садок… Было — мы. Мы! Мы!! Да мяне часам заходзіць сябар майго сына, прафесар універсітэта. За мяжу ездзіць, лекцыі там чытае. Спрачаемся з ім да сіпу. Я яму пра Тухачэўскага, а ён у адказ: чырвоны камандарм тамбоўскіх сялян газам труціў, матросаў у Кранштаце вешаў. Спачатку, кажа, вы пастралялі дваран і папоў… гэта ў сямнаццатым годзе… а ў трыццаць сёмым вас саміх пастралялі… Ужо і да Леніна дабраліся. Леніна я нікому не аддам! З Леніным у сэрцы памру! Зараз… Пачакайце… ( Моцны кашаль. Праз кашаль далей зноў не вельмі разборліва .) Раней будавалі флот, асвойвалі космас, а цяпер — катэджы, яхты… Шчыра прызнацца, часта ні пра што не думаю. Працуе або не працуе страўнік? — вось што з раніцы важна. Так жыццё канчаецца.

…Нам было па васямнаццаць-дваццаць гадоў… Пра што мы гаварылі? Гаварылі пра рэвалюцыю і пра каханне. Мы былі фанатыкі рэвалюцыі. Але шмат спрачаліся і пра папулярную ў той час кнігу Аляксандры Калантай «Каханне пчол працоўных». Аўтарка абараняла вольнае каханне, гэта значыць, каханне без усяго лішняга… «як выпіць шклянку вады»… Без уздыхаў і без кветак, без рэўнасці і слёз. Каханне з пацалункамі і любоўнымі запісачкамі лічылася буржуазным забабонам. Усё гэта сапраўдны рэвалюцыянер павінен быў у сабе перамагчы. Мы нават праводзілі сходы на гэтую тэму. Нашыя погляды падзяляліся: адны — за вольнае каханне, але з «чаромхай», значыць з пачуццямі, а іншыя — без усялякай «чаромхі». Я быў за тое, каб з «чаромхай», хоць бы цалавацца. Так! Ну так… (Смяецца.) Якраз у гэты час я закахаўся, заляцаўся да сваёй будучай жонкі. Як заляцаўся? Чыталі разам Горкага: «Буря! Скоро грянет буря!… Глупый пингвин робко прячет тело жирное в утёсах…» Наіўна? Але і выдатна таксама. Выдатна, трасца табе ў бок! ( Смяецца па-маладому. І я заўважаю, што ён і сёння яшчэ прыгожы.) Танцы… звычайныя танцы… мы лічылі мяшчанствам. Ладзілі суды над танцамі і каралі тых камсамольцаў, якія танцавалі, дарылі сваім дзяўчатам кветкі. Я колькі часу нават быў старшынёй суданад танцамі. Праз гэтае сваё «марксісцкае» перакананне так і не навучыўся танчыць. Пасля шкадаваў. Ніколі не мог патанчыць з прыгожай жанчынай. Мядзведзь! Ладзілі камсамольскія вяселлі. Без свечак, без вянкоў. Без папоў. Замест абразоў — партрэты Леніна і Маркса. У маёй нявесты былі доўгія валасы, дык да вяселля яна іх абрэзала. Прыгажосцю мы пагарджалі. Ну вядома, гэта было няправільна. Як кажуць, перагіб… (Зноў кашаль. Махае рукой, каб я не выключала дыктафон.) Нічоганічога… мне няма куды адкладаць… Хутка спарахнею на фосфар, кальцый і іншае. Ад каго вы яшчэ даведаецеся праўду? Засталіся адны архівы. Паперкі. Ну, так… Я працаваў у архіве і ведаю: паперкі хлусяць яшчэ горш за людзей.