Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Я стаў грузчыкам. Гэта было шчасце! Разгрузім з сябрам фуру з цукрам — нам дадуць грошы і па мяху цукру. А што такое ў дзевяностыя мех цукру? Цэлае багацце! Грошы! Грошы! Пачатак капіталізму… У адзін дзень ты мог стаць мільянерам або атрымаць кулю ў лоб. Зараз успамінаюць… Палохаюць: магла быць грамадзянская вайна… Стаялі ў кроку ад бездані! Я гэтага не адчуў. Памятаю, што вуліцы спусцелі, на барыкадах — нікога. Газеты перасталі выпісваць і чытаць. Мужыкі ў двары спачатку лаялі Гарбачова, а потым Ельцына за тое, што гарэлка падаражэла. Замахнуліся на святое! Дзікі, невытлумачальны азарт ахапіў усіх. У паветры лунаў пах грошай. Вялікіх грошай. І абсалютная свабода — ні партыі, ні ўрада. Усе хацелі рабіць «бабло», і тыя, хто рабіць «бабло» не ўмеў, зайздросцілі тым, хто ўмеў. Хтосьці гандляваў, хтосьці купляў… нехта прыкрываў, хтосьці «дахаваў»… Я зарабіў першыя «бабкі»… Пайшоў з сябрамі ў рэстаран. Замовілі «Марціні» і «Раяль» — тады гэта было супер! Хацелася патрымаць у руках келіх. Пакрасавацца. Закурылі «Мальбара». Усё — як чыталі ў Рэмарка. Доўга жылі па малюначках. Новыя крамы… рэстараны… як дэкарацыі з чужога жыцця… …Гандляваў смажанымі сасіскамі. Шалёныя «бабкі» намываліся… …Вазіў гарэлку ў Туркменію… Тыдзень прасядзеў з напарнікам у закрытым таварным вагоне. Сякеры былі напагатове. І лом. Даведаліся б, што мы вязём, — забілі б! Назад загрузіліся махровымі ручнікамі… …Прадаваў дзіцячыя цацкі… Адзін раз забралі ў мяне оптам цэлую партыю і расплаціліся фурай з газаванымі напоямі, якія я абмяняў на грузавік семак, на маслабойні ў абмен на семкі атрымаў алей, які часткова прадаў, а часткова абмяняў на тэфлонавыя патэльні і прасы… …Зараз у мяне кветкавы бізнес… Навучыўся «саліць» ружы… У кардонную скрынку засыпаеш напаленую соль — пластам не менш сантыметра, укладваеш туды напаўраспушчаныя кветкі і зверху яшчэ раз пасыпаеш соллю. Зачыняеш вечкам — і ў вялікі поліэтыленавы пакет. Моцна завязаць. Праз месяц… праз год дастаў, абмыў вадой… Прыходзьце ў любы дзень і гадзіну. Вось візітовачка…

Кірмаш стаў нашым універсітэтам… Гэта гучна сказана — універсітэтам, але пачатковай школай жыцця — дакладна. Сюды прыходзілі, як у музей. Як у бібліятэку. Хлопчыкі і дзяўчынкі як зомбі хадзілі сярод прылаўкаў… Як ашалелыя… Вось пара спыняецца каля кітайскіх эпілятараў… І яна яму тлумачыць важнасць эпіляцыі: «Ты ж гэтага хочаш, так? Ты хочаш, каб я была як…» Імя актрысы я не памятаю… ну, Марына Уладзі, да прыкладу, або Катрын Дэнёў. Мільёны нейкіх новых скрыначак, слоічкаў. Іх прыносілі дадому як святыя кнігі, выкарыстаўшы змесціва, слоічкі не выкiдалi, ставілі на ганаровае месца на кніжных паліцах або ў серванце за шклом. Першыя глянцавыя часопісы чыталі як класіку, таямнічая вера, што за гэтай абгорткай, за гэтай лухтою — іншае, цудоўнае жыццё. У першы «Макдональдс» кіламетровыя чэргі… Рэпартажы па ТБ. Дарослыя інтэлігентныя людзі бераглі скрыначкі і сурвэткі адтуль. З гонарам дэманстравалі гасцям.

Мой добры знаёмы… Жонка на дзвюх працах шчыруе, а ў яго гардыня: «Я — паэт. Каструлі прадаваць не пайду. Гіджуся». Калісьці мы з ім, як усе, хадзілі па вуліцах і крычалі: «Дэмакратыя! Дэмакратыя!» І ўяўлення не мелі, што будзе пасля. Каструлі прадаваць ніхто не збіраўся. А цяпер… Выбару няма: або ты корміш сям’ю, або трымаешся за саўковыя ідэалы. Або-або… без варыянтаў… Пішаш вершы, брынкаеш на гітары, цябе пляскаюць па плячы: «Ну, давай! Давай!», а ў кішэні пуста. Тыя, хто з’ехаў з краіны? Там яны і каструлі прадаюць, і піцу развозяць… на кардоннай фабрыцы скрынкі клеяць… Там не сорамна.

Вы мяне зразумелі? Я пра Ігара расказваў… Пра наша страчанае пакаленне — камуністычнае дзяцінства і капіталістычнае жыццё. Ненавіджу гітару! Магу падарыць.

— Ну так… хацеў… Урачы вярнулі адтуль… Хіба яны ведаюць, адкуль вяртаюць? Я, вядома, атэіст, але ў старасці ўжо ненадзейны атэіст. Ты сам-насам з гэтым… з думкай, што трэба сыходзіць… кудысьці… Ну так… іншы погляд… та-а-ак… На зямлю… на пясок… Не магу спакойна глядзець на звычайны пясок. Я даўно стары. Сядзім з коткай каля акна. (Котка на каленях. Гладзіць.) Тэлевізар уключым… І вядома… Ніколі я не думаў, што дажыву да часоў, калі пачнуць ставіць помнікі белым генералам. Раней героі — хто? Чырвоныя камандзіры… Фрунзэ, Шчорс… А цяпер — Дзянікін, Калчак… Хоць жывыя яшчэ тыя, хто памятае, як калчакаўцы нас вешалі на ліхтарах. «Белыя» перамаглі… Так атрымліваецца? А я ваяваў, ваяваў, ваяваў. За што? Будаваў, будаваў… Што? Быў бы я пісьменнікам, сам узяўся б за мемуары. Слухаў нядаўна па радыё перадачу пра свой завод. Я быў першым дырэктарам. Пра мяне гаварылі, як быццам мяне ўжо няма — я памёр. А я… я жывы… Яны ўявіць сабе не маглі, што я яшчэ тут… Так! Ну так … (Смяёмся ўтрох. З намі сядзіць унук. Слухае.) Я адчуваю сябе забытым экспанатам у музейным запасніку. Запыленым чарапком. Вялікая была імперыя — ад мора да мора, ад Запаляр’я да субтропікаў. Дзе яна? Пераможаная без бомбы… без Хірасімы… Перамагла Яе Вялікасць каўбаса! Добрая жратва перамагла! «Мерседэс-бэнц». Больш нічога чалавеку не трэба, не прапаноўвайце яму нічога больш. Няма сэнсу. Толькі хлеба і відовішчаў! І гэта найвялікшае адкрыццё дваццатага стагоддзя. Адказ усім вялікім гуманістам. І крамлёўскім летуценнікам. А мы… маё пакаленне… у нас былі вялікія планы. Марылі пра сусветную рэвалюцыю: