Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Гэта былі савецкія гады… камуністычныя… Нас выхоўвалі на Леніне, на палымяных рэвалюцыянерах, вельмі палымяных, мы не лічылі рэвалюцыю памылкай і злачынствам, але і не захапляліся марксісцка-ленінскімі штучкамі. Рэвалюцыя была ўжо абстракцыяй… Больш за ўсё памятаю святы, і чаканне гэтых святаў. Усё вельмі ясна памятаю… На вуліцах шмат людзей. Гучаць нейкія словы з дынамікаў, хтосьці верыць гэтым словам цалкам, а хтосьці часткова верыць, а хтосьці не верыць зусім. Але здаецца, што ўсе шчаслівыя. Шмат музыкі. Мама маладая, прыгожая. Усё разам… усё гэта разам успамінаецца як шчасце… Тыя пахі, тыя гукі… Стук клавішаў друкаванай машынкі, ранішнія крыкі малочніц, якія прыязджалі з вёсак: «Малако! Малако!» Халадзільнікі былі яшчэ не ва ўсіх, і банкі з малаком захоўваліся на балконах. А авоські з курамі матляліся на фортках. У вокны паміж падвойнымі рамамі закладалі вату з блішчынкамі для прыгажосці і антонаўскія яблыкі. Каціны пах з падвалаў… А непараўнальны анучава-хлоркавы пах савецкай сталовай? Усё гэта быццам бы не звязана было адно з адным, але цяпер яно ў мяне злілося ў адно адчуванне. У адно пачуццё. А ў свабоды іншыя пахі… і малюнкі… Усё іншае… Пасля першай паездкі за мяжу… гэта ўжо пры Гарбачове… мой сябар вярнуўся адтуль са словамі: «Свабода пахне добрым соўсам». Я сама выдатна памятаю свой першы супермаркет, убачаны ў Берліне — сто гатункаў каўбасы і сто гатункаў сыру. Гэта было незразумела. Пасля перабудовы нас чакала шмат адкрыццяў, шмат новых эмоцый і новых думак. Яны яшчэ не апісаны, яны яшчэ не выкладзены ў гісторыю. Формул яшчэ няма… Але я спяшаюся… пераскокваю з аднаго часу ў іншы… Вялікі свет нам адкрыецца потым. А тады мы толькі марылі пра яго… пра тое, чаго няма, чаго б хацелася… Добра было марыць пра свет, якога мы не ведалі. Марылі… А жылі савецкім жыццём, у якім існавалі адзіныя правілы гульні, і ўсе па іх гулялі. Вось нехта стаіць на трыбуне. Ён хлусіць, усе пляскаюць, але ўсе ведаюць, што ён хлусіць, і ён ведае, што яны ведаюць, што ён хлусіць. Але ён кажа ўсё гэта і радуецца апладысментам. Не было сумневаў, што і мы будзем так жыць і трэба шукаць сховішча. Мая мама слухала забароненага Галіча… і я слухала Галіча…

Яшчэ ўзгадала… Як хацелі паехаць у Маскву на пахаванне Высоцкага, міліцыя нас здымала з электрычкі… А мы крычалі:

Скандал! Дырэктар загадала з’явіцца ў школу разам з бацькамі. Са мной пайшла мая мама, і паводзіла яна сябе там выдатна… (Задумалася.) Жылі на кухні… краіна жыла на кухнях… Сядзім у кагосьці, п’ём віно, слухаем песні, размаўляем пра вершы. Адкрытая бляшанка кансерваў, і парэзаны чорны хлеб. Нам усім добра. У нас былі свае рытуалы: байдаркі, намёты і вандроўкі. Песні ля вогнішча. І былі агульныя знакі, па якіх мы пазнавалі адзін аднаго. Была свая мода, свае прыколы. Даўно няма гэтых таемных кухонных супольнасцяў. І няма таго нашага сяброўства, пра якое мы думалі, што яно вечнае. Так… была наладка на вечнасць… Нічога не было вышэй за сяброўства. На гэтым ашаламляльным клеі ўсё трымалася…

Насамрэч, ніхто з нас не жыў у СССР, кожны жыў у сваім коле. Кола турыстаў, кола альпіністаў… Мы пасля ўрокаў збіраліся ў нейкім ЖЭКу, там нам вылучылі пакой. Арганізавалі тэатр, я іграла ў гэтым тэатры. Быў літгурток. Памятаю, як Ігар чытаў там свае вершы, ён моцна імітаваў Маякоўскага і быў непаўторны. Мянушка ў яго была— Студэнт. Да нас прыходзілі дарослыя паэты, і яны размаўлялі з намі шчыра. Ад іх мы даведаліся праўду наконт пражскіх падзей. Пра вайну ў Афганістане. Што… што яшчэ? Вучыліся граць на гітары. Ну, гэта абавязкова! У тыя гады гітара ўваходзіла ў спіс прадметаў першай неабходнасці. На каленях былі гатовыя слухаць улюбёных паэтаў і бардаў. Паэты збіралі цэлыя стадыёны. Конная міліцыя дзяжурыла. Слова было ўчынкам. Устаць на сходзе і сказаць праўду — учынак, таму што небяспечна. Выйсці на плошчу… Гэта такі драйв, такі адрэналін, такое адхланне. У слова ўсё вылівалася… Сёння гэта ўжо неверагодна, сёння трэба нешта зрабіць, а не сказаць. Казаць ты можаш абсалютна ўсё, але слова ніякай ужо ўлады не мае. Хацелі б верыць, але не можам. Усім на ўсё напляваць, а будучыня — гаўно.

З намі было не так… О-о! Вершы, вершы… словы, словы…

(Смяецца.) У дзясятым класе ў мяне быў раман. Ён жыў у Маскве. Я прыехала да яго толькі на тры дні. Раніцай на вакзале мы забралі ў яго сяброў ратапрынтнае выданне мемуараў Надзеі Мандэльштам, тады ўсе ёю зачытваліся. І на наступны дзень а чацвёртай раніцы кнігу трэба было вярнуць. Прынесці да цягніка, які ненадоўга спыняўся. Суткі мы без перапынку чыталі, адзін раз толькі збегалі па малако і батон. Нават забыліся цалавацца, перадавалі адно аднаму гэтыя лісточкі. У нейкім трызненні, у нейкіх дрыжыках усё адбывалася… ад таго, што ты трымаеш гэтую кнігу ў руках… што ты яе чытаеш… Праз суткі беглі па пустым горадзе да вакзала, транспарт яшчэ не хадзіў. Я добра памятаю гэты начны горад, як мы ідзём, і кніга ляжыць у мяне ў сумачцы. Мы неслі яе як нейкую сакрэтную зброю… Да таго мы верылі, што слова можа перакуліць свет.