Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Смажу-пару на кухні. Акно адкрыта. Чую, як яны з бацькам размаўляюць на балконе. Ігар: «Тата, што такое — цуд? Здаецца, я зразумеў. Вось паслухай… Жылі былі дзед і баба, і была ў іх курачка Раба. Знесла курачка яечка, ды не простае, а залатое. Дзед біў, біў — не разбіў. Баба біла, біла — не разбіла. Мышка бегла, хвосцікам махнула, яечка ўпала і разбілася. Плача дзед, плача баба…» Бацька: «З пункту гледжання логікі — абсалютны абсурд. Білі, білі — не разбілі, а потым раптам — у плач! Але колькі гадоў, ды што там гадоў — стагоддзяў — казку гэтую дзеці слухаюць, як вершы». Ігар: «А я, тата, раней думаў, што ўсё можна зразумець розумам». Бацька: «Шмат рэчаў нельга зразумець розумам. Напрыклад, каханне». Ігар: «І смерць».

З дзяцінства пісаў вершы… На стале, у ягоных кішэнях, пад канапай я знаходзіла спісаныя лісточкі. Губляў, кідаў іх, забываў. Я нават не заўсёды верыла, што яны ягоныя: «Няўжо гэта ты напісаў?» — «А што там?» Чытаю:

— «Ну-у-у, гэта старое. Я ўжо забыўся». — «А гэтыя радкі?» — Якія?» Чытаю:

У дванаццаць гадоў напісаў, што яму хочацца памерці. Хочацца кахання і хочацца памерці — два жаданні.

Яшчэ?! Вось:

А ён мне гэта чытаў. Чытаў! Але ў юнацтве часта пішуць пра смерць…

У нашым доме вершы гучалі заўсёды, як мова: Маякоўскі, Святлоў… Мой любімы Сямён Гудзэнка:

Вы звярталі ўвагу? Ну так, вядома… Навошта пытацца? Мы ўсе ў гэтым выраслі… Мастацтва любіць смерць, а нашае асабліва яе любіць. Культ ахвяры і гібелі ў нас у крыві. Жыццё на разрыў аорты. «Эх, рускія людзі, не любяць паміраць сваёй смерцю!» — пісаў Гогаль. І Высоцкі спяваў: «Хоть немного еще постою на краю…» На краі! Мастацтва любіць смерць, але ёсць і французская камедыя. Чаму ж у нас амаль няма камедый? «Наперад за Радзіму!», «Радзіма альбо смерць!» Я вучыла сваіх вучняў: свецячы іншым, згараю сам. Вучыла подзвігу Данка, які вырваў з грудзей сваё сэрца і асвятляў ім шлях іншым людзям. Пра жыццё мы не казалі… мала гаварылі… Герой! Герой! Герой! Жыццё складалася з герояў… ахвяр і катаў… Іншых людзей не было. (Крычыць. Плача.) Для мяне катаванне цяпер — ісці ў школу. Дзеці чакаюць… яны хочуць слоў і пачуццяў… Што сказаць… што я магу ім сказаць?

Усё было… і было менавіта так… Позні вечар, я ўжо ў ложку, чытаю раман «Майстар і Маргарыта» (ён яшчэ лічыўся «дысiдэнцкiм», мне яго прынеслі перадрукаваным на машынцы). Даходжу да апошніх старонак… Памятаеце, Маргарыта просіць адпусціць Майстра, а Воланд, дух Сатаны, гаворыць: «Не трэба крычаць у гарах, ён усё роўна прывык да абвалаў, i гэта яго не патрывожыць. Вам не трэба прасіць за яго, Маргарыта, таму што за яго ўжо прасіў той, з кім ён так прагне пагаварыць…» Нейкая незразумелая сіла штурхнула мяне ў іншы пакой, да канапы, на якой спаў сын. Я стала на калені і шаптала, як малітву: «Ігарок, не трэба. Міленькі мой, не трэба. Не трэба!!» — Пачала рабіць тое, што мне ўжо было забаронена, як толькі ён падрос: цалаваць яго рукі, ногі. Ён расплюшчыў вочы: «Мама, ты чаго?» Я тут жа знайшлася: «З цябе спаўзла коўдра. Я паправіла». Заснуў. А я… Што адбылося са мной, я не зразумела. Вясёлы, ён дражніў мяне «агнявуха-паскакуха». Я лёгка бегла па жыцці.

Набліжаўся дзень яго нараджэння… і Новы год… Нехта з сяброў паабяцаў дастаць нам пляшку шампанскага, тады ж мы мала што маглі купіць у крамах, усё даставалі. Па блату. Праз знаёмых, праз знаёмых знаёмых. Даставалі вэнджаную каўбасу, шакаладныя цукеркі… расстарацца кілаграм мандарынаў да Новага года — вялікая ўдача! Мандарын быў не проста фрукт, а нешта такое дзіўнае, толькі Новы год пах мандарынамі. Далікатэсы да навагодняга стала збіралі месяцамі. На гэты раз я прыхавала слоічак печані траскі і кавалачак чырвонай рыбы. Усё потым падалі да памінальнага стала… (Маўчыць.) Не, я не хачу канчаць свой аповед гэтак хутка. У нас было ажно чатырнаццаць гадоў. Чатырнаццаць гадоў без дзесяці дзён…

Неяк чысціла антрэсолі і знайшла там тэчку з лістамі. Як ляжала ў радзільні, мы з мужам кожны дзень пісалі адно аднаму лісты, цыдулачкі, а то і некалькі разоў на дзень. Чытала, смяялася… Ігару ўжо было сем гадоў… І ён не мог зразумець, як гэта яго не было, а мы з бацькам былі? Гэта значыць, ён як бы быў, мы ў лістах увесь час казалі пра яго: вось дзіцятка павярнулася, вось яно мяне штурхнула… варушыцца… «Я адзін раз памёр, а потым зноў да вас прыйшоў, так?» Я абмерла ад гэтага пытання. Але дзеці… яны часам так кажуць… як філосафы, як паэты… Трэба было мне запісваць за ім… «Мама, дзядуля памёр… гэта значыць, што яго закапалі, і ён расце…» У сёмым класе ў яго ўжо з’явілася дзяўчынка… Закахаўся сур’ёзна.