Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Каханне… Мне дзіўна прамаўляць гэтае слова. Успомніць, чым ёсць каханне. А калісьці я думала, што каханне большае за смерць… яно мацнейшае за ўсё… Мы з мужам пазнаёміліся ў дзясятым класе. Хлопчыкі з суседняй школы прыйшлі да нас на танцы. Наш першы вечар я не памятаю, бо Валіка, гэтак зваць майго мужа, я не бачыла, а ён мяне заўважыў, але не падышоў. Ён нават твару майго не пабачыў, толькі сілуэт. І як быццам ён голас аднекуль пачуў: «Гэта твая будучая жонка». Так ён мне потым прызнаваўся… (Усміхнулася.) А можа, прыдумаў? Ён — фантазёр. Але цуд заўсёды быў з намі, і ён насіў мяне па зямлі. Я была вясёлая, па-вар’яцку вясёлая, нястрымная — вось такая была. Я кахала свайго мужа, і мне падабалася баламуціць іншых мужчын, гэта як гульня: ты ідзеш, а на цябе глядзяць, і табе падабаецца, што глядзяць, і хай нават трошкі закахаюцца. «И зачем так много мне одной?» — часта спявала я следам за сваёй улюбёнай Маяй Крысталінскай. Я імчалася па жыцці, і цяпер мне бывае шкада, што я не ўсё запомніла, ніколі ўжо цяпер я не буду такая радасная. Каб кахаць, трэба шмат сілаў, а я цяпер іншая. Я стала звычайная. (Маўчыць.) Часам хочацца… а часцей непрыемна ўспамінаць сябе ранейшую … Ігарку тры-чатыры гады… купаю яго: «Мама, я люблю цябе, як Цалеўну Прыгожую». З «р» мы доўга змагаліся… (Усміхаецца.) Гэтым можна жыць, цяпер я гэтым жыву. Міласцінай успамінаў… усе крыхі падбіраю… Я — настаўніца рускай мовы і літаратуры ў школе. Звычайная хатняя карціна: я — за кнігамі, ён — каля кухоннай шафкі. Пакуль павыграбае з яе каструлі, патэльні, лыжкі, відэльцы, я і падрыхтуюся да заўтрашніх заняткаў. Падрос. Я сяджу і пішу, і ён таксама сядзіць за сваім столікам і піша. Рана навучыўся чытаць. Пісаць. У тры гады мы вучылі на памяць Міхаіла Святлова:

Тут трэба спыніцца і расказаць больш падрабязна… Я хацела, каб ён рос мужным, дужым, і падбірала яму вершы пра герояў, пра вайну. Пра Радзіму. І аднойчы мая мама мяне агаломшыла: «Вера, перастань чытаць яму ваенныя вершы. Ён гуляе толькі ў вайну». — «Усе хлопчыкі любяць гуляць у вайну». — «Так, але Ігар любіць, каб у яго стралялі, а ён падаў. Паміраў! Ён з такім жаданнем, з асалодаю падае, што мне бывае страшна. Крычыць іншым хлопчыкам: «Вы страляеце, а я падаю». Ніколі — наадварот ». (Пасля доўгай паўзы.) Чаму я не паслухалася маму?

Дарыла яму ваенныя цацкі: танк, алавяных салдацікаў, снайперскую вінтоўку… Ён жа хлопчык, павінен стаць ваяром. Інструкцыя да снайперскай вінтоўкі: «снайпер павінен забіваць спакойна і выбарачна… спачатку добра «пазнаёміцца» з цэллю…» Чамусьці гэта лічылася нармальным, нікога не палохала. Чаму? Псіхіка ў нас была ваенная. «Если завтра война, если завтра в поход…» Іншых тлумачэнняў не знаходжу. Няма ў мяне іншых тлумачэнняў… Цяпер ужо нячаста дораць дзецям шабелькі… пісталецікі… піф-паф! А мы… Памятаю, як я здзівілася, калі нехта з настаўнікаў у школе расказаў, што ў Швецыі, ці што, забароненыя ваенныя цацкі. А як выхаваць мужчыну? Абаронцу? (Перарывістым голасам.)

З якой нагоды ні збяромся… заўсёды… праз пяць хвілін успомнім вайну. Часта песні ваенныя спявалі. Ці ёсць яшчэ дзе такія людзі, як мы? Палякі жылі пры сацыялізме, і чэхі, і румыны, але яны ўсё роўна іншыя… (Маўчыць.) Не ведаю цяпер, як выжыць. За што ўчапіцца? За што…

Зрываецца на шэпт. А мне здаецца, што яна крычыць.

…заплюшчу вочы: бачу, як ён ляжыць у труне… мы ж былі шчаслівыя… чаму ён вырашыў, што ў смерці шмат прыгожага… …Сяброўка павяла мяне да краўчыхі: «Ты павінна пашыць сабе новую сукенку. Калі ў мяне дэпрэсія, я шыю сабе новую сукенку…»

…Сніцца, як нехта гладзіць, гладзіць мяне па галаве… Першы год уцякала з дому ў парк, там крычала… птушкі палохаліся…

Яму дзесяць гадоў, не, напэўна, адзінаццаць… З дзвюма торбамі ледзь дабіраюся дадому. Пасля цэлага дня ў школе. Уваходжу. Абодва на канапе: адзін — з газетай, другі — з кніжкай. У кватэры вэрхал, чорт ведае што! Гара нямытага посуду! Мяне сустракаюць з захапленнем! Я бяру ў рукі венік. Барыкадзіруюцца крэсламі.

«Выходзьце!» — «Ніколі!» — «Кіньце на пальцах — каму першаму ўсыпаць?» — «Мамачка-дзяўчынка, не злуйся», — вылазіць першым Ігарок, ён ужо ростам з бацьку. «Мамачка-дзяўчынка» — маё хатняе імя. Гэта ён прыдумаў… Улетку звычайна ездзілі на поўдзень, «да пальмаў, якія жывуць бліжэй за ўсіх да сонца». (Радасна.) Словы ўспамінаюцца… нашыя словы… грэла яго гаймарытны нос. Да сакавіка потым не вылазілі з даўгоў, эканомілі: на першае — пельмені, на другое — пельмені і да гарбаты — пельмені. (Маўчыць.) Успамінаецца нейкая яркая афіша… Задушлівы Гурзуф. І мора… камяні і пясок, белыя ад хваль і сонца… Засталося шмат фатаграфій, цяпер я хаваю іх ад сябе. Баюся… адразу ўнутры ўсё выбухае… Адразу — выбух! Аднойчы паехалі без яго. Вярнуліся з паўдарогі. «Ігарок! — урываемся ў дом. — Ты едзеш з намі. Мы без цябе не можам!» З крыкам «Ур-ра!!!» ён вісне ў мяне на шыі. (Пасля доўгай паўзы.) Мы без яго не можам. Чаму яго не ўтрымала наша любоў? Я калісьці верыла, што каханне можа ўсё. Зноў я… зноў…