Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Чаму я абараняў Ельцына? Адно толькі яго выступленне, што трэба забраць прывілеі ў наменклатуры, дало яму мільёны прыхільнікаў. Я гатовы быў узяць аўтамат і страляць камуністаў. Мяне пераканалі… Мы не разумелі, што нам рыхтуюць наўзамен. Падсоўваюць. Грандыёзны падман! Ельцын выступіў супраць «чырвоных» і запісаў сябе ў «белыя». Гэта катастрофа… Пытанне: чаго мы хацелі? Мяккага сацыялізму… чалавечага… Што маем? На вуліцы — люты капіталізм. Страляніна. Разборкі. Разбіраюцца — хто ларочнік, а хто ўладальнік завода. Наверх вылезлі бандыты… фарцоўшчыкі і мянялы ўзялі ўладу… Вакол ворагі і драпежнікі. Шакалы! (Паўза.) Не магу забыць… я не магу забыць, як мы стаялі каля Белага дома… Каму мы цягалі каштаны з агню? (Мат.) Бацька мой быў сапраўдны камуніст. Праўдзівы. Працаваў парторгам на вялікім заводзе. Удзельнік вайны. Я — яму: «Свабода! Станем нармальнай… цывілізаванай краінай…» А ён — мне: «Твае дзеці будуць служыць у пана. Ты гэтага хочаш?» Я малады быў… дурань… Смяяўся з яго… Дзіка наіўныя мы былі. Я не ведаю, чаму ўсё так атрымалася? Не ведаю. Не гэтак, як мы хацелі. У нас было іншае ў галаве. Перабудова… у гэтым было нешта вялікае… (Паўза.) Праз год зачынілі нашае праектнае бюро, мы з жонкай апынуліся на вуліцы. Як жылі? Вынеслі на рынак усе каштоўныя рэчы. Крышталь, савецкае золата і самае каштоўнае, што ў нас было, — кнігі. Тыднямі елі адну бульбу. Я заняўся «бізнесам». Прадаваў на рынку «бычкі» — недакураныя цыгарэты. Літровы слоік «бычкоў»… трохлітровы… Бацькі жонкі (выкладчыкі ВНУ) збіралі іх на вуліцы, а я прадаваў. І людзі куплялі. Палілі. Я сам паліў. Жонка офісы прыбірала. Адзін час у нейкага таджыка пельменямі гандлявалі. За сваю наіўнасць мы ўсе дорага заплацілі. Мы ўсе… Цяпер з жонкай курэй разводзім, яна плача без канца. Вярнуць бы ўсё назад… І не трэба кідаць у мяне чаравікам… Гэта не настальгія па шэрай каўбасе за два рублі дваццаць капеек…»

«Я — бізнесовец…

Камуністы клятыя і гэбня… Я ненавіджу камуністаў. Савецкая гісторыя — гэта НКВД, ГУЛАГ, СМЕРШ. Мяне ванітуе ад чырвонага колеру. Чырвоных гваздзікоў… Жонка купіла чырвоную блузку: «Ты што, з глузду з’ехала!» Я прыраўноўваю Сталіна да Гітлера. І патрабую Нюрнберга для чырвоных сук. Усім чырвоным сабакам — смерць! Усюды нас атачаюць пяціканцовыя зоркі. Бальшавіцкія ідалы як стаялі, так і стаяць на плошчах. Я іду па вуліцы з дзіцём, яно пытаецца: «Хто гэта?» А гэта помнік Розе Зямлячцы, якая крывёю заліла Крым. Асабіста любіла расстрэльваць маладых белых афіцэраў… І я не ведаю, што мне дзіцяці адказваць?

Пакуль мумія… савецкі фараон… будзе ляжаць на Чырвонай плошчы пад капішчам, будзем пакутаваць. Будзем праклятыя…»

«Я — кандытар…

Мой муж мог бы расказаць… Дзе ён? — (Азіраецца па баках.) — А я — што? Пірожныя ляплю…

Дзевяноста першы год? Харошыя мы тады былі… Прыгожыя… Не былі натоўпам. Я бачыла, як чалавек скакаў. Скакаў і крычаў: «Хунце — п…ц! Хунце — п…ц!» (Закрывае твар рукамі.) Ой, не запісвайце! О-ёй! З песні слова не выкінеш, але слова ж непрыстойнае. Немалады гэта быў мужчына… скакаў… Мы іх перамаглі і радаваліся. А ў іх, кажуць, ужо расстрэльныя спісы ляжалі напагатове. Ельцын першы… Нядаўна я іх усіх па тэлевізары бачыла… хунту гэтую… Старыя і дурныя. А тады тры дні быў жудасны адчай: няўжо канец? Фізічны страх. Вось гэты дух свабоды… яго ўсе адчулі… І страх — гэта страціць. Гарбачоў — вялікі чалавек… адкрыў шлюзы… Яго любілі, але нядоўга, хутка ў ім стала раздражняць усё: як ён кажа, што ён кажа, яго манеры, яго жонка. (Смяецца.) Па Расіі мчыцца тройка: Райка, Мішка, перастройка. Узяць вось Наіну Ельцыну… Яе любяць больш, яна заўсёды за спінай мужа. А Раіса хацела стаць побач, а то і паперадзе. А ў нас так: альбо ты сама царыца, альбо ты цару не замінай. Камунізм — як сухі закон: ідэя добрая, але не працуе. Так мой муж кажа… Чырвоныя святыя… яны былі… узяць Мікалая Астроўскага… Святы! Але кроўкі колькі пусцілі. Расія вычарпала свой ліміт на кроў, на войны і рэвалюцыі… Для новай крыві няма ні сілаў, ні нейкага шаленства. Людзі ўдосталь напакутаваліся. Цяпер ходзяць па рынках — гардзіны і фіранкі выбіраюць, шпалеры, патэльнечкі там усялякія. Падабаецца ўсё яркае. Таму што раней усё ў нас было шэрае, непрыгожае. Радуемся, як дзеці, пральнай машыне з сямнаццаццю рэжымамі. Маіх бацькоў ужо няма: мамы — сем, а таты — восем гадоў, але я дагэтуль карыстаюся запалкамі, якія мама назапасіла, і крупы ляжаць. І соль. Мама ўсё купляла (тады гаварылі не «купляла», а «даставала») і складвала на чорны дзень… Цяпер мы ходзім па рынках і крамах, як па выставах, — усяго навалам. Хочацца сябе папесціць, пашкадаваць. Гэта псіхатэрапія… мы ўсе хворыя… (Задумалася.) Як жа трэба было намучыцца, каб запалак столькі набраць. У мяне язык не паварочваецца назваць гэта мяшчанствам. Рэчавізмам. Гэта лячэнне… (Маўчыць.) Чым далей, тым менш пра путч успамінаюць. Сталі саромецца. Адчування перамогі ўжо няма. Таму што… я не хацела, каб знішчалася савецкая дзяржава. Як мы яе руйнавалі! З радасцю! А я палову свайго жыцця пражыла там… Гэта нельга ўзяць і выкрасліць… Пагадзіцеся! У мяне ў галаве ўсё забудавана па-савецку. Да чагосьці іншага яшчэ дапаўзці трэба. Людзі дрэннае мала цяпер успамінаюць, а ганарацца Перамогай, тым, што мы першыя паляцелі ў космас. Тое, што крамы пустыя былі… — гэта забылася… і ўжо не верыцца…