Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Гэта ўжо здарылася… яго ўжо з намі няма… Я доўга была аслупянеўшы. «Вера, — кліча муж. Я не чую. — Вера…» Не чую. І раптам істэрыка! Я як зараўла, як затупала нагамі — на сваю маму, маю дарагую маму: «Ты — пачвара, пачвара — талстоўка! Такіх жа пачвар, сабе падобных, ты й выхавала! Што мы ўсё жыццё ад цябе чулі? Трэба жыць для іншых… для высокай мэты…Кінуцца пад танк, згарэць за радзіму ў самалёце. Грымотная рэвалюцыя… гераічная смерць… Смерць заўсёды была прыгажэйшай за жыццё. Мы выраслі пачварамі і вырадкамі. І Ігарка я так выхавала. Гэта ты вінавата ва ўсім! Ты!!» Мама скурчылася і стала раптам — маленькая-маленькая. Маленькая бабулька. У мяне закалола сэрца. Упершыню за шмат дзён я адчула боль, да гэтага ў тралейбусе паставілі на ногі цяжкую валізу — нічога не адчула. Уначы распухлі ўсе пальцы, і толькі тады я ўспомніла пра валізу. (У слязах.) Тут трэба спыніцца і распавесці пра маю маці… Мая мама з пакалення даваеннай інтэлігенцыі. З тых людзей, у якіх блішчэлі слёзы на вачах, калі гралі «Інтэрнацыянал». Яна перажыла вайну і заўсёды памятала, што савецкі салдат павесіў чырвоны сцяг над Рэйхстагам: «Наша краіна такую вайну выйграла!» Дзесяць… дваццаць… сорак гадоў… паўтарала яна нам гэта як заклён. Як малітву… Гэта была ейная малітва… «Мы нічога не мелі, але былі шчаслівыя», — маміна перакананасць у гэтым была абсалютнай. Спрачацца марна. Льва Талстога — «люстэрка рускай рэвалюцыі» — яна любіла за «Вайну і мір», а яшчэ за тое, што граф хацеў усё раздаць бедным, каб выратаваць душу. Такой была не толькі мая мама, але і ўсе яе сябры — першыя савецкія інтэлігенты, што выраслі на Чарнышэўскім, Дабралюбаве, Някрасаве… на марксізме… Уявіць карціну, каб мама сядзела і вышывала на пяльцах або неяк асабліва ўпрыгожвала наш дом: фарфоравыя вазачкі, слонікі там усялякія… вы што! Гэта пустая трата часу. Мяшчанства! Найважнейшае — духоўная праца… кнігі… Адзін касцюм можна насіць дваццаць гадоў, а два паліто хапала на ўсё жыццё, але без Пушкіна або без поўнага збору твораў Горкага жыць нельга. Ты ўдзельнічаеш у вялікай задуме, і вялікая задума ёсць… Так яны жылі… …У цэнтры горада ў нас — старыя могілкі. Шмат дрэў. Кусты бэзу. Там гуляюць, як у батанічным садзе. Старых мала, а маладыя смяюцца, цалуюцца. Магнітафон уключаць… Вяртаецца ён неяк позна: «Дзе быў?» — «Хадзіў на могілкі». — «З чаго ты гэта раптам завалокся на могілкі?» — «Там цікава. Глядзіш у вочы людзей, якіх ужо няма».

…Адчыняю дзверы ў ягоны пакой… На ўвесь рост ён стаяў на карнізе акна, карніз у нас нетрывалы, няроўны. Шосты паверх!

Замёрла. Нельга крыкнуць, як у дзяцінстве, калі ён залазіў на танюткую верхавіну дрэва або на высокую старую сцяну разбуранай царквы: «Калі адчуеш, што не ўтрымаешся, разлічвай, каб упасці на мяне». Не закрычала, не заплакала, каб не спалохаўся. Па сценцы папаўзла назад. Праз пяць хвілін, якія вечнасцю мне здаліся, зноў заходжу — ён ужо саскочыў з карніза і ходзіць па пакоі. Тут я на яго накінулася: і цалавала, і біла, і трэсла: «Навошта? Скажы мне, навошта?» — «Не ведаю. Паспрабаваў».

…Аднойчы каля суседняга пад’езда з раніцы ўбачыла жалобныя вянкі. Нехта памёр. Ну памёр — і памёр. Вярнулася з працы і даведваюся ад бацькі, што ён хадзіў туды. Пытаюся: «Навошта? Там жа незнаёмыя нам людзі». — «Гэта была маладая дзяўчына. Яна ляжала такая прыгожая. А я думаў, што смерць страшная». (Маўчыць.) Кружыў… кудысьці за край яго цягнула… (Маўчыць.) Але дзверы тыя зачыненыя… туды нам няма доступу.

…уткнецца ў калені: «Мама, а які я быў маленькі?» І я пачынаю… Як ён пільнаваў каля дзвярэй дзеда Мароза. Пытаўся, на якім аўтобусе можна паехаць у трыдзявятае царства ў трыдзясятую дзяржаву. Убачыў у вёсцы рускую печ, усю ноч чакаў, калі яна пойдзе-паедзе, як у казцы. Быў вельмі даверлівы… …на вуліцы ўжо, памятаю, снег… Прыбягае: «Мама! Я сёння цалаваўся!» — «Цалаваўся?!» — «Так. У мяне сёння было першае спатканне». — «І ты мне нічога не сказаў?» — «Не паспеў. Сказаў Дзімку і Андрэю, і мы выправіліся ўтрох». — «Хіба на спатканне ходзяць утрох?» — «Ай, адзін я неяк не адважыўся». — «Ну, і як вы ўтрох былі на спатканні?» — «Вельмі добра. Мы з ёй хадзілі вакол горкі пад ручку і цалаваліся. А Дзімка і Андрэй стаялі на варце». А Божа!

«Мама, а можна пяцікласніку ажаніцца з дзевяцікласніцай? Калі, вядома, гэта каханне…»

…А вось гэта… гэта… (Доўга плача.) Пра гэта не магу… …Улюбёны наш месяц — жнівень. Едзем за горад і цешымся павуціннем. Смяёмся… смяёмся… смяёмся… (Маўчыць.) Што я ўсё плачу? У нас жа было ажно чатырнаццаць гадоў… (Плача.)