Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Птушкі, я вам скажу, нам таксама дапамагалі… Сарока пачуе чужога чалавека — абавязкова засакоча. Падасць сігнал. Да нас яны прывыклі, а немцы пахлі па-іншаму: у іх адэкалон, духмянае мыла, цыгарэты, шынялі з выдатнага салдацкага сукна… і добра змазаныя боты… У нас самаробны тытунь, абмоткі, лапці з валовай скуры, прыкручаныя да ног папружкамі. У іх ваўняная сподняя бялізна… Мёртвых мы распраналі да трусоў! Сабакі грызлі іх твары, рукі. Нават жывёлу ўцягнулі ў вайну…

Шмат гадоў прайшло… паўстагоддзя… А яе не забыўся… пра гэтую жанчыну… У яе было двое дзяцей. Маленькіх. Яна схавала ў склепе параненага партызана. Хтосьці данёс… Сям’ю павесілі пасярод вёскі. Дзяцей першымі… Як яна крычала! Так людзі не крычаць… так звяры крычаць… Ці павінен чалавек ісці на такія ахвяры? Я не ведаю. (Маўчыць.) Пішуць цяпер пра вайну тыя, хто там не быў. Я не чытаю… Вы не крыўдуйце, але я не чытаю…

Мінск вызвалілі… Для мяне вайна скончылася, у войска па ўзросце не ўзялі. Пятнаццаць гадоў. Дзе жыць? У нашай кватэры пасяліліся чужыя людзі. Гналі мяне: «Жыд пархаты…» Нічога не хацелі аддаваць: ні кватэры, ні рэчаў. Прывыклі да думкі, што габрэі не вернуцца ніколі…

(Няроўны хор.)

— Пасля вайны людзі ўжо не тыя былі. Я сам вярнуўся дадому азвярэўшы.

— Сталін не любіў нашае пакаленне. Ненавідзеў. За тое, што свабоду адчулі. Вайна — гэта была свабода для нас! Мы пабылі ў Еўропе, убачылі, як там людзі жывуць. Я ішоў на працу ля помніка Сталіну, і мяне халодны пот прабіваў: а раптам ён ведае, пра што я думаю?

— «Назад! У стойла!» — сказалі нам. І мы пайшлі.

— Дзермакраты! Разбурылі ўсё… валяемся ў гаўне…

— Усё забылася… і каханне забылася… А вайну памятаю…

— Два гады ў партызанах. У лесе. Пасля вайны гадоў сем… восем… наогул не магла на мужчын глядзець. Наглядзелася! Была такая апатыя. Паехалі з сястрой у санаторый… Да яе заляцаюцца, яна танчыць, а я хацела спакою. Позна замуж выйшла. Муж быў маладзейшы за мяне на пяць гадоў. Як дзяўчынка быў.

— Пайшла на фронт, таму што верыла ўсяму, што пісала газета «Правда». Страляла. Гарачае было жаданне — забіваць! Забіваць! Раней хацела ўсё забыць, але не магла, а цяпер яно само забываецца. Адно памятаю, што смерць на вайне па-іншаму пахне… пах забойства асаблівы… Калі не многа, а адзін чалавек ляжыць, пачынаеш думаць: хто ён? Адкуль? Яго ж хтосьці чакае…

— Пад Варшавай… Старая полька прынесла мне мужава адзенне: «Здымі з сябе ўсё. Я памыю. Чаму вы такія брудныя і худыя? Як вы перамаглі?» Як мы перамаглі?!

— Ты давай… без лірыкі…

— Перамаглі — так. Але наша вялікая перамога не зрабіла нашу краіну вялікай.

— Я памру камуністам… Перабудова — гэта аперацыя ЦРУ па знішчэнні СССР.

— Што засталося ў памяці? Найбольш крыўдна было тое, што немцы намі пагарджалі. Як мы жылі… наш побыт… Гітлер называў славян трљсамі…

— Немцы прыехалі ў нашу вёску. Вясна. На наступны дзень яны сталі рабіць клумбу і будаваць прыбіральню. Старыя дагэтуль успамінаюць, як немцы кветкі садзілі…

— У Германіі… Мы заходзілі ў дамы: у шафах шмат дыхтоўнага адзення, бялізна, забаўкі. Горы посуду. А да вайны нам казалі, што яны пакутуюць пры капіталізме. Глядзелі і маўчалі. Паспрабуй пахваліць нямецкую запальнічку або ровар. Загрыміш па пяцьдзясят восьмым артыкуле за «антысавецкую прапаганду». У адзін момант… Дазволілі адпраўляць пасылкі дадому: генералу — пятнаццаць кілаграмаў, афіцэру — дзесяць, салдату — пяць. Пошту завалілі. Маці піша: «Пасылак не трэба. Праз твае пасылкі нас пазабіваюць». Я ім запальнічкі паслаў, гадзіннікі, шаўковы адрэз… Шакаладныя вялікія цукеркі… яны падумалі, што гэта мыла…

— Нятрахнутых немак ад дзесяці да васьмідзесяці не было! Так што тыя, хто нарадзіўся там у сорак шостым, — гэта «рускі народ».

— Вайна ўсё спіша… яна і спісала…

— Вось яна — перамога! Перамога! Усю вайну людзі фантазіравалі, як добра яны будуць жыць пасля вайны. Два-тры дні пасвяткавалі. А потым захацелася нешта есці, трэба нешта апрануць. Жыць захацелася. А нічога няма. Усе хадзілі ў нямецкай форме. І дарослыя, і дзеці. Шылі-перашывалі. Хлеб давалі па картках, чэргі кіламетровыя. Злосць вісела ў паветры. Чалавека маглі забіць проста так.

— Памятаю… увесь дзень грукатала… Інваліды ездзілі на самаробных платформах на шарыкападшыпніках. А брукаванкі — каменныя. Жылі яны ў падвалах і паўпадвалах. Пілі, валяліся ў канавах. Жабравалі. Ордэны мянялі на гарэлку. Пад’едуць да чаргі і просяць: «Дайце купіць хлебчыку». У чарзе адны стомленыя жанчыны: «Ты — жывы. А мой у магіле ляжыць». Гналі іх. Як крыху лепш зажылі, наогул сталі пагарджаць інвалідамі. Ніхто не хацеў вайну ўспамінаць. Ужо ўсе былі занятыя жыццём, а не вайной. У адзін дзень іх прыбралі з горада. Міліцыянты знаходзілі іх і закідвалі ў машыны, як парсюкоў. Мацюкі… віск… піск…