Святлана Алексіевіч - Час second-hand

Праводзіны… Два дні дома смажылі, варылі, парылі, ляпілі, пяклі. Купілі дзве скрынкі гарэлкі. Сабраліся ўсе сваякі. «Да сораму не давядзі, сынок!» — падняў першую чарку бацька. І пайшло… Ё-маё! Знаёмы тэкст: «прайсці выпрабаванні»… «з гонарам вытрымаць»… «праявіць мужнасць»… Раніцай каля ваенкамата — гармонік, песні і гарэлка ў пластмасавых шкляначках. А я не п’ю… «Хворы ці што?» Перад адпраўкай на станцыю — агляд асабістых рэчаў. Прымусілі ўсё выкласці з сумак, нажы-відэльцы і ежу забралі. Дома далі крыху грошай… Мы іх запіхвалі глыбей у шкарпэткі і трусы. Ё-маё! Будучыя абаронцы Радзімы… Пасадзілі ў аўтобусы. Дзяўчынкі махаюць, мамы плачуць. Паехалі! Поўны вагон мужыкоў. Ніводнага твару не запомніў. Усіх пастрыглі «пад нуль», пераапранулі ў нейкія рызманы. На зэкаў былі падобныя. Галасы: «Сорак таблетак… Спроба суіцыду… Белы білет. Трэба быць дурнем, каб застацца разумным…» — «Бі мяне! Бі! Няхай я гаўно, мне напляваць. Затое я — дома, трахаюся з дзеўкамі, а ты — з вінтоўкай пайшоў гуляць у вайну». — «Гэх, хлопцы, зменім красоўкі на боты і будзем Радзіму абараняць». — «У каго «бабкі» ў кішэні, той у армію не ходзіць». Ехалі трое сутак. Усю дарогу пілі. А я не п’ю… «Бедалага! Што ты будзеш у арміі рабіць?» З пасцельнай бялізны — шкарпэткі і адзенне, што на нас. Знялі ноччу абутак… Ё-маё! Смурод! Сто мужыкоў знялі чаравікі… Шкарпэткі не змянялі хто двое, а хто трое сутак… Хацелася павесіцца ці застрэліцца. У прыбіральню хадзілі з афіцэрамі — тры разы на дзень.

Хочаш больш — цярпі. Прыбіральня зачыненая. А мала чаго… толькі з дому… Адзін усё роўна ноччу павесіўся… Ё-маё!

Чалавека можна запраграмаваць… Ён сам гэтага хоча. Раз-два! Раз-два! Зважай!! У войску ты абавязаны шмат хадзіць і шмат бегаць. Бегаць хутка і далёка, не можаш бегчы — паўзі! Сотня маладых мужчынаў разам? Звяры! Зграя маладых ваўкоў! У турме і ў арміі жывуць па адных законах. Беззаконне. Запаведзь першая: ніколі не дапамагай слабому. Слабога — бі! Слабы выбракоўваецца адразу… Другое: сяброў няма, кожны сам за сябе. Уначы: хто рохкае, хто квакае, хто маму кліча, хто пярдзіць… Але правіла для ўсіх адно: «прагінайся альбо прагінай». Усё проста — двойчы два. І навошта я столькі кніжак чытаў? Верыў Чэхаву… Гэта ён пісаў, што трэба выціскаць з сябе па кроплі раба, і ўнутры чалавека ўсё павінна быць прыгожа: і душачка, і адзеннечка, і думачкі. А бывае наадварот! Наадварот! Часам чалавеку хочацца быць рабом, яму гэта падабаецца. З чалавека па кроплі выціскаюць чалавека. Сяржант у першы дзень табе тлумачыць, што ты — быдла, ты — жывёла. Каманда: «Легчы! Устаць!» Усе падняліся, адзін ляжыць. «Легчы! Устаць!» Ляжыць. Сяржант стаў жоўты, пасля фіялетавы: «Ты што?» — «Мітусня гэта…» — «Ты што?» — «Гасподзь вучыў: не забівай, нават не гневайся…» Сяржант — да камандзіра роты, той да гэбэшніка. Паднялі справу: баптыст. Як у армію трапіў?! Яго ахоўвалі ад усіх, потым кудысьці павезлі. Ён фантастычна небяспечны! Не хоча гуляць у вайну…

Курс маладога байца: марш на прыгажосць, завучванне Статута на памяць, разборка і зборка аўтамата Калашнікава з заплюшчанымі вачыма… пад вадой… Бога няма! Сяржант — бог, цар і вайсковы начальнік. Сяржант Валерыян: «Дрэсіроўцы паддаюцца нават рыбы. Зразумелі?» «Песню ў страі трэба крычаць так, каб цягліцы на срацы дрыжалі». «Чым глыбей вы ў зямлю закапаецеся, тым менш вас пазабіваюць». Фальклор!! Жах нумар адзін — кірзавыя боты… Рускае войска толькі нядаўна пераабулі — выдалі чаравікі. Я яшчэ служыў у ботах. Для таго, каб кірза блішчала, яе трэба было змазваць шавецкім крэмам і расціраць ваўнянай анучкай унацяг. Крос — дзесяць кіламетраў у кірзачах. Спякота трыццаць градусаў… Пекла! Жах нумар два — анучы… Яны былі двух відаў — зімовыя і летнія. Руская армія адмовілася ад ануч апошняй… у дваццаць першым стагоддзі… Я не адзін крывавы мазоль імі нацёр. Намотваюць анучу так: ад наска нагі і абавязкова «вонкі», а не ўнутр. Пашыхтаваліся. «Радавы… чаму кульгаеце? Вузкіх ботаў не бывае, ёсць няправільныя ногі». Гавораць усе матам, не лаюцца, а гавораць, ад палкоўніка да салдата. Іншай гаворкі не чуў.

Азбука выжывання: салдат — гэта быдла, якое можа ўсё… Войска — гэта турма, у якой тэрмін адбываюць па канстытуцыі… Мама, мне страшна! Малады салдат — «салага», «дух», «чарвяк».

«Гэй, душара! Прынясі чаю». «Гэй… пачысці боты…» Гэй-гэй! «А ты, б…дзь, горды». Пачынаюцца рэпрэсіі… Ноччу чацвёра трымаюць, двое б’юць… Адпрацаваная тэхніка, і цябе б’юць без сінякоў. Без слядоў. Напрыклад, мокрым ручніком… лыжкамі… Адзін раз мяне адхерачылі так, што я не мог два дні размаўляць. У шпіталі ад усіх хваробаў адна «зялёнка». Надакучвае біць — «паголяць» сухім ручніком або запальнічкай, гэта надакучыць — накормяць фекаліямі, памыямі.