Святлана Алексіевіч - Час second-hand

— Не люблю натоўп… Статак… Натоўп ніколі нічога не вырашае, вырашаюць асобы. Улада пастаралася, каб наверсе не было яркіх асобаў. У апазіцыі няма ні Сахарава, ні Ельцына. Не нарадзіла «снежная» рэвалюцыя сваіх герояў. Дзе праграма? Што рабіць збіраюцца? Паходзяць, пакрычаць… І той жа Нямцоў… Навальны… пішуць у твітары, што паехалі на канікулы на Мальдывы або ў Тайланд. Захапляюцца Парыжам. Уявіце сабе, што Ленін у сямнаццатым годзе паехаў пасля чарговай дэманстрацыі ў Італію або пакатацца на лыжах у Альпы…

— Я не хаджу на мітынгі і не хаджу галасаваць. Я не маю ілюзіяў…

— А вы ў курсе, што апрача вас ёсць яшчэ Расія? Да Сахаліна… Дык вось яна не хоча ніякіх рэвалюцый — ні «аранжавай», ні «ружовай», ні «снежнай». Хопіць рэвалюцый! Пакіньце Радзіму ў спакоі!

— Мне пляваць на тое, што будзе заўтра…

— Я не хачу ісці ў адной калоне з камуністамі і нацыяналістамі… з нацыкамі… Вы б пайшлі на марш з Ку-клус-кланам у балахонах і з крыжамі? Якую б выдатную мэту гэты марш ні меў. Мы пра розную Расію марым.

— Не хаджу… Баюся, што дадуць дубцом па галаве… Трэба маліцца, а не на мітынгі хадзіць. Гасподзь паслаў нам Пуціна…

— Мне не падабаюцца рэвалюцыйныя сцягі за акном. Я за эвалюцыю… за будаўніцтва…

— Не хаджу… І не буду апраўдвацца, што не хаджу на палітычныя шоу. Танныя панты — гэтыя мітынгі. Трэба самому жыць, як вучыў Салжаніцын, не па хлусні. Без гэтага мы ні на міліметр не прасунемся. Будзем хадзіць па замкнёным коле.

— Люблю Радзіму і так…

— Я выключыў дзяржаву з зоны сваіх інтарэсаў. Мае прыярытэты — сям’я, сябры і мой бізнес. Ясна растлумачыў?

— А ці не вораг ты народа, грамадзянін?

— Нешта абавязкова адбудзецца. І хутка. Пакуль яшчэ не рэвалюцыя, але пах азону адчуваецца. Усе чакаюць: хто, дзе, калі?

— Я толькі жыць нармальна пачаў. Дайце пажыць!

— Спіць Расія. Не трэба марыць.

— Ой! Я не пра гэта… Не пра гэта хачу… Я ведаю іншае…

Я да гэтага часу сплю, закінуўшы рукі за галаву, звычка тых гадоў, калі было шчасце. Я так любіла жыць! Я — армянка, але нарадзілася і вырасла ў Баку. На беразе мора. Мора… маё мора! Я з’ехала, але я люблю мора, людзі і ўсё астатняе мяне расчаравалі, я люблю толькі мора. Мне яно часта сніцца — шэрае, чорнае, фіялетавае. І маланкі! Маланкі скачуць разам з хвалямі. Любіла глядзець удалечыню, глядзець, як увечары сядае сонца, яно да вечара такое чырвонае, што, здаецца, шыпіць, апускаючыся ў ваду. Камяні, нагрэтыя за дзень, цёплыя камяні, быццам жывыя. Я любіла глядзець на мора раніцай і днём, увечары і ўночы. Ноччу з’яўляліся кажаны, і я іх вельмі палохалася. Спявалі цыкады. Поўнае неба зорак… нідзе няма столькі зорак… Баку — найбольш дарагі мне горад… Найбольш дарагі, нягледзячы ні на што! У сне я часта гуляю па Губернатарскім садзе і Нагорным парку… падымаюся на замкавую сцяну… І адусюль відаць мора — караблі і нафтавыя вышкі… З мамай мы любілі заходзіць у чайхану і піць чырвоны чай. (На вачах слёзы.) Мама — у Амерыцы. Плача і сумуе. Я — у Маскве…

У Баку мы жылі ў вялікім доме… Быў прасторны двор, у двары шаўкоўніца расла, жоўтая шаўкоўніца. Смачная! Жылі ўсе разам, адной сям’ёй: азербайджанцы, рускія, армяне, украінцы, татары… Цётка Клара, цётка Сара… Абдула, Рубэн… Найпрыгажэйшая — Сільва, яна працавала сцюардэсай на міжнародных лініях, лётала ў Стамбул, яе муж Эльмір быў таксістам. Яна — армянка, ён — азербайджанец, але ніхто пра гэта не задумваўся, такіх размоваў я не памятаю. Свет падзяляўся па-іншаму: добры чалавек ці дрэнны, скнара ці дабрадзей. Сусед і госць. З адной вёскі… горада… Ва ўсіх адна нацыянальнасць — усе савецкія, усе ведалі рускую мову.

Найпякнейшае, улюбёнае свята ва ўсіх — Наўруз. Наўруз Байрам — дзень надыходу вясны. Чакалі свята ўвесь год, святкавалі сем дзён. Сем дзён не замыкаліся брамы і дзверы… днём і ноччу ніякіх замкоў і ключоў… Палілі вогнішчы… Вогнішчы гарэлі на дахах і ў дварах. Увесь горад у вогнішчах! У агонь кідалі духмяную руту і прасілі шчасця, прыгаворвалі: «Сарылыгін сене, гырмызылыгін мене» — «Усе мае нягоды — табе, а маю радасць мне». «Гырмызылыгін мене…» Хто заўгодна зойдзе куды заўгодна — усюды прымуць як госця, пачастуюць малочным пловам і чырвонаю гарбатай з карыцай або кардамонам. А на сёмы дзень, галоўны дзень свята, усе збіраліся разам… за адным сталом… Кожны выносіў у двор свой стол, і складвалі адзін доўгі-доўгі стол. На гэтым стале: грузінскія хінкалі, армянскія боракі і бастурма, рускія бліны, татарскі эчпочмак, украінскія варэнікі, мяса з каштанамі па-азербайджанску… Цётка Клава прыносіла свой фірмовы селядзец пад бураком, а цётка Сара фаршыраваную рыбу. Пілі віно, армянскі каньяк. Азербайджанскі. Спявалі армянскія і азербайджанскія песні. І рускую «Кацюшу»: «Расцветали яблони и груши… Поплыли туманы над рекой…» Нарэшце час прысмакаў: пахлава, шэкер-чурэк… Для мяне да гэтага часу смачнейшага нічога ў свеце няма! Лепш за ўсіх прысмакі атрымліваліся ў маёй мамы. «Што ў цябе за рукі, Кнарык! Якое лёгкае цеста!» — заўсёды пахваляць яе суседкі.