Ніл Гілевіч - Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

I вось чым яшчэ была ўражана Ніна Іванаўна ў часе гэтай незабыўнай сустрэчы. «Ты знаеш, у яго вельмі адметная мова — не наша сучасная, якою мы тут гаворым, а якаясьці трохі архаічная, ці што. Гэта заўважаецца і ў лексіцы, і ў сінтаксісе, у інтанацыі. Наогул, нейкі трохі іншы стыль гаворкі. I стыль адносін, зваротаў іншы — і да людзей, назірала ў кавярні, і да мяне як да госці. Нешта вельмі нашае, але ці старамоднае, ці сапраўды шляхетнае, забытае намі? Я ніколі тут не сустракалася з такім стылемгаворкіі пачцівасці...» Мне, больш начытанаму ў заходнебеларускай, віленскай прэсе, гэта было зразумела. Тое маўленне, той стыль мы туг, у БССР, на працягу дзесяткаў гадоў трацілі. I ўрэшце амаль страцілі.

Пасля той сустрэчы ў Празе на наш адрас у Мінску пачалі прыходзіць ад Забэйды лісты. Завязалася перапіска, якая цягнулася цэлых трынаццаць гадоў. Лісты адрасаваліся або Ніне Іванаўне, або нам абоім, або мне. («Даражэнькая Ніна Іванаўна!», «Дарагія сябры Гілевічы!», «Дарагі Ніл Сямёнавіч!») Паступова гэтае ліставанне стала пераважна маім клопатам. Выканаўшы маю просьбу — (кантакт з М. I. Забэйдам быў устаноўлены), Ніна Іванаўна няйначай як палічыла сваю місію ў асноўным выкананай, далей няхай вядзе рэй той, хто быў ініцыятарам. Дарэчы, яе першыя словы пры суетрэчы са знакамітасцю былі: «Я — жонка паэта і фалькларыста Ніла Гілевіча і зайшла да вас па яго просьбе». Прызнацца, лістоў я паслаў Міхасю Іванавічу няшмат, часцей адпраўляў віншавальныя тэлеграмы і паштоўкі, і абавязкова — свае новыя кнігі паэзіі, манаграфіі па фалькларыстыцы і зборнікі выдаваных мною беларускіх народных песень.

Але гэта — асобная старонка ўжо ўласна маёй біяграфіі, а я хацеў бы тут яшчэ трохі сказаць пра моманты, якія датычаць перш за ўсё Ніны Іванаўны. У першым жа лісце, адрасаваным ёй, Міхась Іванавіч повен і захаплення і ўдзячнасці сваёй новай знаёмай зямлячцы. «Вы, напэўна, заўважылі, што калі мы прачытаем добрую кнігу, убачым харошы фільм (кінакарціну), праслухаем прыгожую песню, то нам хочацца быць лепшымі. Вось такое ж самае ўражанне зрабіла на мяне і Ваша пісьмо. (...) Вельмі-вельмі Вам дзякую за харошыя, шчырыя, душэўныя словы, якімі Вы мяне абдарылі. Вы ведаеце, мая мастацкая дарога не была лёгкай... Часта я сябе пытаўся, ці не заблудзіў, ці не памыліўся, ідучы па ёй. Але словы, падобныя Вашым, адказваюць мне, што так і трэба было рабіць, і дадаюць мне сілы да далейшае працы, узмацняюць веру ў чалавека, якую я не раз траціўці мог страціць...» (15.07.1962). Ліст ад 22.10 таго ж года: «У першую чаргу вітаю Вас з перамогай, што значыць з аспірантурай. Вельмі рад, што Вы выбралі сабе «Беларускую мову», якая і спеўная і мілагучная, але вельмі-вельмі патрабуе распрацоўкі. Калі б я быў малодшы, дык зрабіў бы тое самае, што і Вы зрабілі». I далей: «Я ўжо Вам казаў, што да пісання я «цяжкі», але затое многа-многа аб Вас, маіх дарагіх суайчынніках, думаю. Справа ў тым, што мне прадпісана памалу, але шмат хадзіць. Вось у такія хвіліны я Вам і «пішу», размаўляю з Вамі, і калі б Вы ўсё гэта «прачыталі», дык напэўна маглі б знайсці і нешта цікавае.(...) За Ваша другое пісьмо (без даты) шчыра дзякую: чытаючы яго, адчуваеш цяпло на душы. З тых, каго Вы «заразілі» Забэйдам, напісаў мне адзін Саламевіч I. Ул.». Далей Міхась Іванавіч палічыў патрэбным паведаміць, што гэны здымак, на якім нас трое (Н. I., я і Сяргей), «стаіць у мяне на раялі разам з іншымі выдатнымі суайчыннікамі (Глебка, Танк, Шырма, Александроўская і інш.)». Дарэчы, пра гэта — што здымак на ганаровым месцы — казалі нам і сябры, якія пабывалі ў Забэйды пазней.

У лісце за 28.XII. 1962 Забэйда піша: «Дарагія Гілевічы! Вельмі мяне парадавала, што ўспомнілі. I я ўспамінаю Вас часта, а лепш кажучы, у думках бываю больш з маімі дарагімі суайчыннікамі, чым з тымі, хто блізка мяне. (...) Нашы пісьменнікі і паэты часта мяне падтрымліваюць. Напішыце мне больш аб сабе. Ці Сяргей усё яшчэ кажа: «Пастаў Забэйду»? Пацалуйце яго за мяне (люблю дзяцей!)». Відаць, Ніна Іванаўна штось пытала ў Забэйды наконт яго архіву, бо ў лісце за 03.02.1963 г. М. I. піша: «Беларускаму Музею (архіву) памагу, чым змагу, і без грошай: пакуль што маю, што есці». Праз колькі дзён Ніна Іванаўна атрымала ад яго яшчэ адзін ліст. «За 7 ліпеня (дзень спаткання ў Празе. — Н. Г.) мне дзякаваць не трэба: Вы ж прыблізілі да мяне Радзіму, аб якой цяпер яшчэ больш думаю, чым раней». Вельмі важнае прызнанне! Можна і паганарыцца.

У траўні 1963 года Міхась Забэйда прыехаў—нарэшце! — на гастролі ў Беларусь. «На гастролі» — сказана занадта гучна: адбыліся ўсяго тры-чатыры канцэрты. Праўда, яны праходзілі з фурорам, поспех быў незвычайны. А мне не пашанцавала: ні пабачыць, ні паслухаць Забэйду не змог, — быў у Балгарыі. На пероне, у дзень прыезду Забэйды, разам з Шырмам і Танкам, сустракала яго і Ніна Іванаўна, з шыкоўным букетам кветак. I ўручыла газету ЛіМ са сваім артыкулам пра яго. У артыкуле, між іншага, гаварылася: «Значэнне М. Забэйды ў справе папулярызацыі беларускай песеннай культуры вельмі вялікае і яго нельга пераацаніць. (...) Шкада, што да гэтага часу ў нас не знойдзеш у продажы пласцінак з запісамі беларускіх песень у выкананні М. Забэйды». Не сказаць гэтага Ніна Іванаўна не магла.