Ніл Гілевіч - Добры анёл беларускасці [Штрыхі да партрэта Ніны Іванаўны Гілевіч]

Цікава, прызнаюся, было мне гаварыць з Нінай Іванаўнай пра такія неабыдзённыя рэчы.

Сама яна ніколі ў сваіх думах-роздумах духам не падала. Хоць іншы раз сэрца не вытрымлівала і давала збой, заходзілася ад прыступаў болю. Аднойчы пачуў, што яна ў сваім кабінеце... плача. Прыслухаўся: ну так, плача! Піхнуў дзверыну і ўскочыў у пакой.

— Што здарылася? Чаго ты? Кажы хутчэй, што здарылася?

Яна згрэбла пальцамі слёзы з вачэй і, рыдаючы, прагаварыла:

— Я не перажыву гэтага, Ніл! Я не перажыву! Што яны робяць з нашай мовай! Яны ўсё дратуюць і душаць! Я не вытрываю! Я не перажыву!..

Даўно я не бачыў яе ў такім роспачным стане. Я сеў побач, на край ложка. Яна паклала галаву мне на плячо і трэслася ад плачу, рыдала, захліпаючыся, і я чуў, як коцяцца ў мяне пад вухам, па шыі, яе слёзы...

Гэтак жа, як жывое народнае слова, любіла Ніна Іванаўна і народныя песні — беларускія, украінскія, рускія, польскія, македонскія і іншых славянскіх народаў. Любіла не толькі слухаць, але і спяваць. Праўда, адна, сола, не спявала ніколі, не магу ўспомніць ніводнага такога выпадку. Спявала ў вузкім колцы ў застоллі, на сяброўскай вячэры. I — толькі свае самыя любімыя, а іх было няшмат. З беларускіх— «Закладайце, запрагайце коні вараныя», «Ой, чыё ж то жыта, чые то пакосы», «Капаў, капаў крынічаньку»... Пачынала песню яна, ведаючы, што я абавязкова падхаплю, і выконвалі мы іх звычайна ўдваёх — дуэтам (сябры казалі: во спеліся!). Любіла, каб песню спявалі культурна, далікатна, без крыку. Іншы раз непрыкметна штурхала мяне локцем, што азначала: «не крычы» («не дзяры горла»). У хаце ў нас быў высокі-найвысокі прыклад культурнага спявання—кружэлка з беларускімі народнымі песнямі ў выкананні Міхася Забэйды-Суміцкага. Кружэлку ў 1962 г. падарыў ёй асабіста сам славуты спявак у Празе, дзе ў час круізу яна яго наведала. Але пра гэта трэба распавесці асобна — падзея заслугоўвае таго, бо стала, можна сказаць, адным з зорных эпізодаў у яе біяграфіі, святло якога сачылася ў духоўнае жыццё нашай сям'і доўгі-доўгі час, — гэтак жа, як і падтрымлівала душэўныя сілы вельмі знакамітага і вельмі-вельмі самотнага беларускага спевака.

У чэрвені 1962 года Ніна Іванаўна ў складзе турысцкай групы адправілася ў падарожжа — круіз па Дунаі, Тады, пасля дзесяцігоддзяў «жалезнага занавесу», у часы «хрушчоўскай аддігі», гэта пачало рабіцца модным — азнаямляльныя паездкі за мяжу. Мне з цяжкасцю ўдалося ўгаварыць яе на гэта сціплае дзесяцідзённае падарожжа. Сам я тым часам збіраўся з сябрамі-пісьменнікамі на Далёкі Усход. У плане круізу я ўбачыў гарады, у якіх будзе спыняцца група, і сярод іх, з адхіленнем ад Дунаю, сталіцу Чэхаславацкай рэспублікі — Прагу. Успомніў, натуральна, што там жыве знакаміты беларускі спявак Міхась Забэйда-Суміцкі — жывая легенда нашага нацыянальнага пеўчага мастацтва, яго прызнаная светам слава. Імя Забэйды было мне вядома даўно, у апошнія гады я не аднойчы гутарыў пра яго з Максімам Танкам, Рыгорам Шырмам, з некаторымі сябрамі-равеснікамі. Азарыла ідэя: трэба, каб Ніна Іванаўна, будучыў Празе, знайшла магчымасць абавязкова наведаць славугага земляка. Адрас Забэйды ўзяў у знаёмага літаратуразнаўцы А. Мажэйкі, які быў звязаны з Чэхаславакіяй сваімі навуковымі інтарэсамі i праз гэта меў сувязі з Міхасём Іванавічам. Просьба мая была вельмі гарачай, i Ніна Іванаўна паабяцала ўсімі праўдамі i няпраўдамі атрымаць ад кіраўніка групы (а мы ведаем, каго назначалі кіраўнікамі) дазвол на сустрэчу. Ужо ў самой Празе, раніцай, Ніна Іванаўна заявіла кіраўніку, што ёй трэба кроў з носу пабачыцца вось з такім чалавекам i яна вымушана дзеля гэтага ахвяраваць экскурсіяй па гораду, можа, неўсёю, але палавінай дня напэўна. Кіраўнік, відаць, зразумеўяе просьбу-заяву па-свойму, відаць, падумаў, што ў Мінску яму не ўсё сказалі, i спачатку збянтэжыўся, але паколькі турыстка была членам КПСС, — не запярэчыў. А, можа, і чалавек быў добры, разумны, i ведаў, хто такі Міхась Забэйда: не толькі беларус-эмігрант, але i гонар нацыі.

Калі ў траўні наступнага года ў Беларусі рыхтаваліся да прыезду Забэйды на гастролі, Ніна Іванаўна апублікавала да гэтай падзеі ў газеце ЛіМ невялікі артыкул «Чакаем яго песень» (пад сваім дзявочым прозвішчам Н. Кавалёва). У артыкуле засведчыла:«Будучы летась у складзе турысцкай групы ў братняй Чэхаславакіі, мне давялося сустрэцца i пагутарыць з нашым дарагім земляком, які праславіў на ўвесь свет сваім цудоўным выкананнем лепшыя ўзоры беларускай народнай песеннай творчасці». «Давялося сустрэцца i пагутарыць» — i ўсё. I ні слова пра самую сустрэчу i гутарку. Інфармацыя наколькі звышсціслая, настолькі i звышсціплая. Бо насамрэч на сустрэчу пайшоў амаль увесь дзень, пабачыць выдатнасці Прагі ёй не выпала. Так, амаль цэлы дзень Ніна Іванаўна прабыла ў гасцях у Забэйды. Апавядала, вярнуўшыся: «Два разы спускаліся ўніз, у кавярню, піць каву, у яго там свой персанальны столік. Мне ён амаль нічога не даў сказаць — я толькі слухала. Каб ты пабачыў, як яму хацелася выгаварыцца! Гаварыў і гаварыў, не запыняючыся, і пра многае перажытае, ад часоў маленства, і пра свае сцэнічныя поспехі ў вялікіх тэатрах свету, а найбольш, мабыць, пра свае сённяшнія балючыя клопаты. Як яму не хапае людзей з Радзімы і самой Радзімы, духу-водару яе, як моцна прамаўляе ў ім покліч крэўнасці! Ён спяшаўся не толькі выгаварыцца, але і выспявацца — з дапамогай пласцінак (на яго мове — кружэлак, ці плітак). Сёе-тое выканаў і жывым голасам, з нашых народных, з яго рэпертуару...» Мяркуючы па ўсім, ён быў незвычайна рад сустрэчы з зямлячкай і ў знак удзячнасці лёсу абрынуў на яе, ва ўзнагароду, цэлы лівень аповедаў і спеваў. Падараваў і вялікую кружэлку з запісамі яго любімых беларускіх народных песень. А Ніна Іванаўна яму — мой зборнік «Неспакой» і здымак, на якім нас трое: яна, я і сын Сяргей.