Ніл Гілевіч - Талісман

Побач з многімі праблемамі паўстае асобая праблема правапісу, бо дзяржаўная мова павінна быць прыгожая, дасканала распрацаваная. I таму абавязак навукоўцаў, літаратараў, тых, хто адчувае мову, пак лапаціцца, каб нішто яе не псавала, не нявечыла. Вось адкуль — і клопат пра правапіс. Новая літаратурная мова пачалася дзесь у XIX стагоддзі В. Дуніным-Марцінкевічам, Ф. Багушэвічам, Я. Лучынам, потым — на пачатку XX стагоддзя быў нашаніўскі перыяд. Дзесьці ў 1918—1919 гг. гэты вопыт быў упершыню абагульнены Браніславам Адамавічам Тарашкевічам, слава яму на векі вечныя. Была выдадзена граматыка Тарашкевіча для школ. Але паколькі гэта быў першы вопыт, то, напэўна, трошкі наіўна было б разлічваць, што ў той граматыцы ўсё было найлепшым чынам прадумана. Вядома ж, не. Пошукі працягваліся. Невыпадкова ў 1926 годзе ўзнікла неабходнасць правесці акадэмічную мовазнаўчую канферэнцыю. I зноў-такі ў цэнтры ўвагі быў правапіс. Але высновы гэтай акадэмічнай канферэнцыі фактычна не былі ўведзены ў жыццё, таму што літаральна праз пару гадоў пачаўся пагром беларускай навукі, культуры, адукацыі.

- На маю думку, Беларусь, якая не мела патомнай інтэлігенцыі ў некалькіх пакаленнях, найболей пацярпела ад гэтай "выкарчоўкі".

Так, мы дзесяцігоддзямі не можам загаіць раны, нанесеныя нашай культуры, мастацтву, навуцы. Безумоўна, сляды пагрому засталіся і ў мове: і ў лексіцы, і ў фразеалогіі, і ў сінтаксісе, і ў правапісе. Пастановай аб зменах і спрашчэнні правапісу ў жніўні 1933 года яны былі ўзаконеныя. Наша інтэлігенцыя ўвесь час адчувала, што нанесена шкода мове, што ўзяты груба палітычны курс на русіфікацыю, фактычна — курс на асіміляцыю беларускага народа. Такі быў свядомы накірунак на зліццё нацый, на іх растварэнне ў агульным катле. З чаго ён пачынаўся? Са "зліцця" моваў. ''Хай будзе адна мова!" — палічыў нехта. Але чаму гэта павінна задавальняць дзесяцімільённы народ? У гэтым разе — беларускі. I нават лепшыя з партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў у гэтым пытанні стаялі на памылковых, мякка кажучы, пазіцыях. Паважаны ў народнай памяці Пётр Міронавіч Машэраў гэтаксама выказваў патрабаванне ісці курсам зліцця моў і культур і змагацца з тымі, хто нібыта ідзе насуперак збліжэнню культур. Хто ж ідзе супраць збліжэння культур — і блізкіх, і далёкіх?! Які адукаваны чалавек скажа: ''Мы не будзем асвойваць іншыя культуры, мы абмяжуемся сваёй"? Падобныя абвінавачванні прад'яўляць проста недарэчна... А бяда наша, наадварот, у тым, што мы сваю культуру, сваю мову занядбалі. У нас не было недахопаў у лозунгах, накшталт: "Будзем развіваць нацыянальную культуру!" Але заўсёды ўзнікала пытанне: як жа развіваць нацыянальную культуру, калі мы топчам яе першаэлемент — мову? Ні ў адным горадзе, пасёлку, мястэчку, нават у вялікіх вёсках фактычна ўжо не заставалася ніводнай беларускай школы. З адзінаццаці тэатраў толькі тры былі беларускія. Добра, што хоць цяпер стала болыл адкрывацца нацыянальных тэатраў!

- I ў маленькіх гарадках.

Не ў такіх ужо і маленькіх. У добрых людзей у дваццацітысячных гарадах працуюць прафесійныя дзяржаўныя тэатры. Напрыклад, у Балгарыі кожны акружны цэнтр мае свой драматычны тэатр. Дваццаць восем акруг — столькі ж тэатраў. I ўсе тэатры, безумоўна, нацыянальныя.

Альфа і амега ўсёй нашай культурна-асветніцкай работы— клопат пра нацыянальную свядомасць, пра адносіны самога народа да сваёй гісторыі, памяці, мовы, мастацтва, літаратуры, музыкі. Яшчэ не пераадолены рэшткі прывітай нам псіхалогіі, што мы — правінцыя Расіі, а не самастойная славянская дзяржава. Гэтае рудыментарнае самапачуванне трэба пераадолець, інакш мы ніколі не станем на ногі як народ, як дзяржава. Думаю, не трэба кожны раз рабіць агаворку, што гэта ніяк не памяншае нашай павагі да рускай культуры, да польскай, да англійскай, да любой іншай, — да культуры ўсяго свету, і ў першую чаргу — да рускай, якой мы і сапраўды вельмі многім абавязаны.

— Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай і расейская культура станавілася на ногі, дзякуючы выхадцам з тутэйшых земляў.

- Каму толькі не аддавалі нашы таленты дар свой! Усім суседзям. Самае крыўднае, што мала пры гэтым даставалася свайму народу. Так што галоўнае, каб адбыўся ў самых шырокіх масах пералом, каб беларусы ўсвядомілі, што ў іх ёсць свой духоўны, мастацкі, эстэтычны грунт, ёсць свая, няхай і не такая вялікая, як французская ці руская, але ж і не бедная літаратура, з якой нясорамна выходзіць у свет, ёсць выдатная музыка, скульптура, жывапіс. Гэта я кажу пра прафесійную мастацкую культуру, але ёсць жа невымерная, незлічоная народная культура, і не толькі фальклор, а, скажам, народная абрадавая творчасць, прыкладное мастацтва.