Ніл Гілевіч - Выбар

Як быццам адчуваючы віну перад ім за ўсіх тых, хто не спяшаўся да яго на працягу доўгіх дзесяцігоддзяў, мы прыносім сёння яму ў вянок столькі любові і ласкі, столькі ўдзячнасці і малітоўнай пашаны, як, здаецца, ніколі нікому. Несумненна, адна з прычын гэтага — трагічны лёс паэта. Такі ўжо мы народ, беларусы, — чулы да болю, да гора і няшчасця, да трагедый чалавечых, і, можа, якраз гэта нас і ратуе, бо дабрыня, праўда і справядлівасць у рэшцэ рэшт непераможныя.

Як вядома, трагедыя паэта са смерцю яго на 26-ым годзе жыцця не скончылася. Трагічны лёс напаткаў яго творчую спадчыну. Як драпежылі і ахайвалі — нават у школьных падручніках — прыгожы плён яго душы, — без таго, каб не скалануцца ад гневу, успомніць немагчыма. Але ў нас сёння свята — свята несмяротнасці паэзіі і паэта, — і гнеў недарэчы. Можна было б і зусім абмінуць увагай гэты момант, калі б не пагроза, што той пракляты час можа на нашу зямлю, у наша жыццё вярнуцца.

Мы шчыра радуемся сціплым знакам прызнання яго творчасці, яго імя ў вялікім чытацкім свеце, і ў той жа час разумеем, што сапраўднае адкрыццё Багдановіча — такое, якога ён заслугоўвае, — яшчэ наперадзе. Яно прыйдзе да паэта тады, калі прыйдзе і да яго Бацькаўшчыны Беларусі. І ў гэтым сэнсе можна сказаць, што пасмяротная трагедыя Багдановіча працягваецца. Таму што працягваецца трагедыя культуры, якой ён належыць, трагедыя мовы, якою ён пісаў, і, значыць, трагедыя народа.

Так, нават і ў гэты святочна-ўрачысты дзень, мы мусім помніць, што трагедыя нашага народа працягваецца. Першапрычына яе — у нашай нацыянальнай раз'яднанасці. У тым ліку і ў першую чаргу — у раз'яднанасці творчай і навуковай інтэлігенцыі Беларусі. Настолькі моцнае і глыбокае пракляцце панявечыла нас, што дробныя эгаістычныя інтарэсы нярэдка бяруць верх, асляпляюць і не даюць праявіць волю добрую і разумную. Наша бяда — у неразуменні таго, чым трэба даражыць і ганарыцца. Удумаемся, шаноўныя: вуліца, на якой нарадзіўся геніяльны сын народа, да гэтага часу не названа яго імем. Нават наконт пераносу праха паэта на Радзіму няма еднасці, хаця паэтычнае завяшчанне яго бадай усе мы ведаем на памяць.

Бяда яшчэ і ў тым, што ў нашым небе няма Бога, які пачуў бы наш голас. Пачуць жа ён зможа толькі тады, калі загаворыць з намі на мове гэтай зямлі, на мове народа, які жыве тут адвеку. Пакуль яго няма — нас на добрыя справы бласлаўляюць вялікія паэты і вялікія мужы нацыі — такія, як Францішак Скарына, Кастусь Каліноўскі, Францішак Багушэвіч, Янка Купала, Якуб Колас, Максім Гарэцкі. Нас бласлаўляе несмяротны дух Максіма Багдановіча. Прымем жа і сёння яго бласлаўленне, паклонімся-падзякуем яму і — за працу, дарагія сябры, — за адраджэнне Бацькаўшчыны, роднай мовы і культуры, нашай панявечанай духоўнасці. Менавіта на гэта бласлаўляе нас ён — нябачна, але вечна існы тут, сярод нас, і сярод тых, што прыйдуць за намі, — што прыйдуць і праз дзесяткі і праз сотні гадоў, бо ва ўсім, што ёсць беларуская зямля і беларускае неба, яго душа, яго імя, яго боль, яго вера і надзея раствораны на вечныя векі!

«Народная газета», 23 января 1992 г.

Распался Союз нерушимый. Как мы, родившиеся и дожившие до сплошной седины в этом Союзе, верили, что он действительно нерушимый! И вот — все-таки распался. И образовалось Содружество Независимых Государств. Точнее — еще образовывается, потому как — что может случиться завтра или послезавтра — лично я ничего определенного сказать не могу. Тем не менее — реальность на сегодня такова. Одиннадцать из бывших пятнадцати республик Союза, объявив себя независимыми государствами, согласились сосуществовать — экономически, политически и духовно — в Содружестве. Надолго ли? Ненадолго? Навсегда? Вряд ли сегодня стоит искать однозначный ответ на этот вполне естественный вопрос. Впрочем, ответ зависит от того, чего кто из нас хочет. Кто хотел бы, чтобы совсем не надолго, а кто — чтобы на веки вечные. Ну а рассудит и решит только сама жизнь. У нее — своя логика, совершенно независимая от наших мнений и желаний. Хотя предвидеть ход событий, как мы знаем, в принципе возможно.

Вскоре после 8 декабря — после принятия Соглашения о Содружестве — у меня был краткий разговор с одним россиянином, отставным офицером, давно, прочно и с благодарностью судьбе осевшим в Беларуси. Товарищ был явно опечален и даже возмущен. «Ну как это можно так, как это можно? Беларусь и Россия — каждая сама по себе, по отдельности? Нет, это просто немыслимо!..» И я сказал пребывающему в смятенных чувствах товарищу: «Можно ли немного пошутить? Ну так вот: не расстраивайтесь, пожалуйста. Если уж вам станет так невмоготу без Беларуси — вы нас опять присоедините, как это сделала двести лет назад Екатерина Вторая. А теперь — позвольте нам почувствовать себя народом державным и независимым». — «Да вы скоро сами под наше крыло попроситесь», — ответил на мою горькую шутку товарищ. И тогда я продолжил: «А вы знаете, что, если бы у нас в стране нормальным образом, по-человечески осуществлялась национально-культурная политика,— ничего этого могло бы не быть вообще. Об этом вы хоть сегодня задумываетесь или по-прежнему — нет? Ведь люди от добра добра не ищут. Все экономические трудности, все экологические и социальные неурядицы мы бы переносили вместе с вами — поскольку они у нас общие. Но как перенести убиение живой души нашей — родного языка и культуры, умерщвление нашей национальной духовности? Это принести кому бы то ни было в жертву — невозможно! Пока жив народ — с этим он не смирится никогда. Поймите же это, ради Бога!..»