Ніл Гілевіч - Выбар

Другі ўрок таксама датычыць не толькі Літвы, Прыбалтыкі, але і нас з вамі. Не трэба распальваць нянавісці да Савецкай улады, да асноў таго ладу жыцця, які дзесяткі гадоў меў месца ў нас, — да сацыялістычнага ладу жыцця, гэтаксама, як да камуністаў і Камуністычнай партыі агулам. Бо гэта таксама авантурызм і нежаданне ўлічваць рэальную сітуацыю. Мільёны людзей пражылі дзесяткі гадоў у пэўных сацыяльных умовах, у пэўных палітычных умовах. Людзі вераць, як і верылі, што гэта іх жыццё, іх лёс. Гэта, паўтараю, мільёны людзей, і калі іх крыўдзіць непрадуманымі, безадказнымі заявамі, гэтым самым можна толькі выклікаць варажнечу, нянавісць і давесці справу да грамадзянскай вайны. Я вымушаны пра гэта гаварыць таму, што ўжо стала настолькі звыклым абвінавачваць усіх камуністаў агулам, што проста лічыцца ненармальным, калі ты не сказаў нічога рэзка адмоўнага, негатыўнага ў іх адрас. Нядаўна (пра гэта паведамлялася ў друку) забілі рэдактара адной з абласных газет Расіі Івана Іванавіча Фаміна. Я не сумняваюся, што забілі сапраўднага камуніста. Гэта да ведама тых, хто спяшаецца перш за ўсё абвінавачваць камуністаў. Я амаль не сумняваюся, што забілі прадстаўнікі тых самых сіл, якія б хацелі зрабіць самы горшы пераварот у нас і давесці да канчатковага развалу нашу краіну.

Я хачу сказаць, што людзі, якія жывуць у Прыбалтыцы, — маю на ўвазе не літоўцаў, не латышоў, не эстонцаў, а людзей, якія прыехалі туды жыць, — яны не вінаваты. Гэта — савецкія людзі, выхаваныя ва ўмовах сацыялістычнага ладу. Гэта — людзі пэўных перакананняў, у тым ліку і камуністычных, і з гэтым трэба лічыцца. Яны таксама маюць права на павагу, на талерантныя адносіны, на спачуванне. Ім надзвычай цяжка. Не заўсёды яны па сваёй уласнай волі туды паехалі, але калі і па ўласнай волі, то яны паехалі з поўным даверам, што гэта нашы, савецкія сацыялістычныя рэспублікі і яны там будуць жыць і працаваць, як савецкія людзі. І ствараць ім сёння горшыя ўмовы жыцця нельга. З гэтым, аднак, не ўсе ў Прыбалтыйскіх рэспубліках, ды і ў іншых, як мы ведаем, хочуць лічыцца, і не лічацца.

Маё асабістае агульнае ўражанне пра сённяшнюю Літву — нейкая тупіковасць сітуацыі, якая склалася. Ідэя самастойнасці, суверэннасці, незалежнасці ахапіла, бадай, усіх літоўцаў і многіх нелітоўцаў. Розніца толькі ў разуменні спосабаў і тэрмінаў атрымання гэтай незалежнасці.

Учарашняе пахаванне ахвяр у Вільні засведчыла, што масы літоўскага народа рашуча настроены адстойваць сваё права на самастойнасць. Мне цяжка сказаць, ці іх было 200 тысяч, ці 300 тысяч, ці паўмільёна, ці мільён, таму што былі запруджаны народам літаральна ўсе вуліцы, усе плошчы. Я ў сваім жыцці ніколі падобнага не бачыў і сумняваюся, ці давядзецца яшчэ калі-небудзь убачыць такое пахаванне, такую ўзбуджанасць народа. І разам з тым — такую гатоўнасць спакойна, стрымана вырашаць свае праблемы. Дарэчы, прыемна ўразіла нас і работа літоўскага парламента — вельмі спакойная, без ніякіх эмацыянальных перахлёстаў: і абмеркаванне, працэс галасавання па-дзелавому стрыманыя — так, як, мне ўяўляецца, і павінна быць.

Рашаць пытанні, якія абвастрыліся, — нацыянальныя пытанні — трэба было нашмат раней, але іншага выйсця ў нас няма, як рашаць іх зараз. Хоча хто ці не хоча, міла каму ці не міла, а вяртання назад не будзе. Народы і рэспублікі прачнуліся і будуць сцвярджаць сваё права на суверэннасць, на самастойнасць і незалежнасць. Калі гэтага не зразумець і не павярнуцца да гэтай праблемы душой і сэрцам, гаварыць пра падпісанне Саюзнага дагавора, пра заключэнне гэтага дагавора проста, на маё перакананне, няма сэнсу. Ён не будзе падпісаны. Відаць, падпісанне яго не такое блізкае, як нам уяўляецца.

«Правда», 20 января 1992 г.

Человек за свою жизнь — особенно в такие эпохи, как наша, — неоднажды пересдает экзамен на человеческое и гражданское достоинство. Оно же — для всякого, имеющего определенный род занятий, — есть и достоинство профессиональное. Скажем, достоинство учителя, достоинство хлебороба и инженера, достоинство писателя, художника, журналиста... Всегда ли, каждый ли раз человек выдерживает этот экзамен — испытание на совесть, на принципиальность, на нравственное мужество? Нет, конечно. Печально, когда такое случается. Особенно печально, когда чувство гражданского и профессионального достоинства изменяет интеллигенту.

Вот уже который год с тревогой замечаю, что в среде художественной интеллигенции происходит что-то неладное по части гражданского достоинства и чести. Например, известный писатель (художник, артист, кинорежиссер и т. д.) с легкостью необыкновенной меняет свои политические взгляды, идейные убеждения. Понимаю: товарищ долго-долго, целые десятилетия, находился в заблуждении и внезапно прозрел. Ну что ж: вполне возможно и такое. Ныне многие прозревают. Это, повторяю, понять не трудно. Но как понять, почему этот товарищ так рьяно начал публично изобличать других, якобы не прозревших и не покаявшихся своих собратьев? Что дает ему право выступать в роли судьи или, скажем мягче, общественного обвинителя? Разве вы сами, уважаемый коллега, десятки лет не работали на то же заблуждение или на ту же ложь-неправду? Ах, несколько меньше, чем некоторые другие? Возможно. Но зато, не отпирайтесь, больше, и, может, гораздо больше, чем уже не некоторые, а многие другие. И что же мы не видим, не слышим вашего личного покаяния, глубокого сожаления о содействии — творчеством, и не только, — распространению и утверждению в нашей жизни лжи-неправды? Где ваше личное страдание от того, что замысел, увлекший миллионы доверчивых граждан, и вас тоже, повлекший миллионы смертей и крушений судеб, оказался неудачным, несостоятельным? Ведь настоящий художник, серьезный, честный, совестливый, не может отреагировать всего лишь легким огорчением, мимолетным чувством досады. Для талантливого художника это — если не трагедия, то большая драма всей его жизни. Вот и попытайтесь выразить эту свою, и не только свою, драму в предпочитаемых вами художественных жанрах. Это будет интересно и полезно для общества. А что же вы? Занялись «охотой на ведьм»? В конце августа — начале сентября ушедшего года многие московские газеты пестрели заголовками с этим с закавыченным словосочетанием. «Отстреливать не будем, но отловить надо!» — с непонятным сладострастием изощрялись хоробрые журналисты. «Ладно, Распутина пожалеем, — добавляли снисходительно,— а вот прочих...» Оказывается, уже можно и так — со снисхождением к тому, кем должно гордиться Отечество. И такой фразеологией, такой лексикой — можно.