Генрых Далідовіч: Сярод лесу, сярод поля

Чамусьці якраз у познюю восень, як i ранняй вясной («дачакаўся маю, ажно нясуць да гаю»), часта паміралі старыя людзі i дзеці, i тады Геніку станавілася вусцішна ад таго ўсведамлення па аповедах даўне-сівых, што ўсё-такі ёсць яна – гэтая Старая з касой. Праўда, як сказаў яму дзядзька Пятро, яна, Смерць – не гнюсная злыбеда-страшыдла з тупой касой, а файная маладзічка. Такой яна прымроілася яму, калі ён быў цяжка паранены, сцякаў крывёю, ужо не помніў сябе, а яна нахілілася над ім i мякка сказала: «Не, я цябе яшчэ не забяру. Жыві. Я прыбяру іншых...». А каго яна, Смерць, звядзе з гэтага свету, не сказала нават i самаму найлепшаму з людзей дзядзьку Пятру... «Тое нам не трэба ведаць, – мудрагеліў ён. – Не рабі зла, дык смерць i не хутка прыйдзе». – «Хоць , – i ўздыхаў, – бывае, смерць зводзіць з гэтага свету зусім не таго... Нягодныя застаюцца, а сумленныя гінуць...»

Восень, маючы моц ад вясны i лета, не хутка здавалася: зляцелі многія птушкі, жоўта-чырвонае лісце апала, паступова пачарнела, абвадзянела, падгніло на зямлі, аціхла поле, аглушэў лес, пачарнела вада ў блізкай рэчцы, Немане, усё больш сілы набірае непагадзь, i вось першыя ўжо камякі бухмастага снегу (як Геніку хацелася якраз па гэтым першым снезе пабегаць босаму! Якраз – басанож, хоць за гэта маглі быць грозныя вокліч i лупцоўка ручніком па плячах! Не ўтрымацца было ад нейкай простай, але i не зразумелай дзёрзскасці i радасці!). «Не, – казала маці, – зімы яшчэ не будзе. Mo i дзён сорак. Зямля яшчэ сырая, неастылая.» I, сапраўды, як запомнілася Геніку, у такія часіны зіма аснежвалася, суровела позна, нават за Калядамі. А то i пазней. Зіма (дзед Зюзя – стары ў белым кажуху, які лятае над зямлёй i сыпле з рукавоў белы пух) прыходзіла, набірала моц нечакана. I заўсёды ў Янкавінах зімавалася па-рознаму. З зацяжнымі непрыемнымі, нудотнымі вадаспадкамі, стыллю ці, наадварот, з раннім суровым марозам, вялікім (ажно па стрэхі хат) снегам i мяцеліцамі.

О, яе Вялікасць Зіма! Гэта – не толькі на хутары, дзе жыў Генік, але i ва ўсім свеце штосьці незвычайнае, нават непаўторнае!

Як Генік добра помніць, на хутары вельмі чакалі маразоў i снегу – каб акрылася , адпачыла вораная i доўга нечапаная (папар) зямля, каб азімлівалася, каб пачалі свежаваць свіней. Канечне, гарадскі насельнік, бадай, гэтага як след не ўявіць, што гэта такое – свежаванне. Каб нечага трагічнага яны, дзеці, не зведалі, вепрука бацька калоў зусім рана, калі яны яшчэ бесклапотна спалі, a маці, палячы ў печы, затуляла вушы пальцамі. Каб нічога не чуць. А вось пасля, калі тая істота, што дасюль так беражліва гадавалася, ляжала ў ростырку на снезе i на ёй палаў куль саломы, Геніка будзіла маці, i ён ішоў памагаць бацьку – абсмальвалі, пасля мылі, скрэблі (бацька, зразумела, усё падпраўляў), каб пасля кормніка, перакуленага на знятыя з дрывотні дзверы, «разбіраць». Разбіраць – гэта не проста рэзаць альбо секчы, гэта – адмысловае сялянскае ўмельства, каб нешта было на сала, на мяса, на кілбасы i катлеты, на супы i булёны, на падсмажванне, на крывяную каўбасу, на сальцісон, на начынку на лета ў кіндзюку... I яшчэ – на дзялянкі сваякам i суседзям, якія частавалі свежанінай раней ці яшчэ пачастуюць. I, выбачайце, яшчэ дзецям была ўцеха – надзьмуты, а потым высахлы свіны посік з загадзя укінутым у сярэдзіну зернеткам гароху – так, адмысловы шар, якім дзеці забаўляліся, гулялі як мячом...

Зімой на бязлесным Амшарку адбірала вочы покрыва белізны, было вялікае раздолле для мяцеліц i снегавею. Ох, тады, у саракавыя i пяцьдзесятыя гады, былі i зімы! Бывала, намятала за ноч столькі снегу, што не толькі было цяжка адчыніць дзверы сянец. Хадзілі па платах, з бацькам Генік, як шахцёры, выкопвалі тунэль ад хаты да хлява, гумна i студні, i можна было з верху страхі з'язджаць на санках (што бацька рашуча забараняў, нават неадноцчы за гэта «ўзнагародзіў» Геніка сваім лякарствам – рэменем). Безліч разоў, калі пёк-смаліў мароз, бралі курэй i сялілі ix пад печчу, а ў хаце трымалі ягнят, цяля. Бацькам – клопаты i марока, а дзецям – радасць, якую нават цяжка перадаць сённяшнім словам!

Геніку пасля пачаткоўкі прыходзілася хадзіць у Налібацкую сямі-годку i Дзераўнянскую дзесяцігодку амаль за дзесяць вёрст; з ix вёрсг сем – праз Налібацкую пушчу. Маці будзіла раным-рана, можа, i ў гадзін пяць, намагалася пакарміць (якое едзіва ў такі час, калі вочы яшчэ зліпаюцца ад сну!), пасля – за «тэчку» (партфельчык), a ў ёй акраец хлеба i кавалак сала, агурок – i ў школу. Туды хадзілі гуртам, але здаралася, што Генік спазняўся, адставаў ад вясковых i тэпаў адзін. Лесам. Ды аднойчы – наперадзе воўк. Не пускае наперад; Генік адступіць – ён за ім, стане – таксама запыніцца. Вось так i вывеў з лесу на поле, а потым – да вёскі. Вярнуўся Генік дамоў, усё расказаў – маці ў роспачны плач: «Можа, не хадзі ты ў тую далёкую школу». Не, Генік зусім не спакусіўся на такую слабіну-аблёгку, ён заплакаў: хачу вучыцца. I прадоўжыў сваё.