Анатоль Вярцінскі - Высокае неба ідэала

«З таго часу прайшло якіх-небудзь тры гады», — пісаў Колас. З таго часу, гаворым мы сёння, прайшлі гады і дзесяцігоддзі. Мы адзначаем 60-годдзе Вялікага Кастрычніка, адной з галоўных заваёў якога з'яўляецца рэальная роўнасць і дружба ўсіх нацый і народнасцей нашай краіны, росквіт іх культур, нацыянальных па форме і сацыялістычных па зместу. Гэтае вялікае дасягненне сацыялізма зафіксавана ў артыкулах новай Канстытуцыі СССР, праект якога абмяркоўваўся ўсенародна, у абстаноўцы небывалага палітычнага і маральнага ўздыму ўсіх слаёў грамадства. На сённяшні дзень склалася ў сваіх найбольш тыповых рысах новая гістарычная агульнасць людзей — савецкі народ. «Савецкі чалавек любой нацыянальнасці, — адзначаў П. М. Машэраў у артыкуле «Аб некаторых рысах і асаблівасцях нацыянальных адносін ва ўмовах развітага сацыялізма», — разумее свет акаляючых яго рэчаў і з'яў з пазіцыі камуністычнай ідэалогіі і маралі, якія з'яўляюцца вяршыняй у духоўным і маральным прагрэсе чалавецтва».

Натуральна, што ў такіх грамадска-палітычных умовах стваралася і адпаведная маральная атмасфера ва ўзаемаадносінах паміж разнамоўнымі пісьменнікамі Савецкай краіны. Дружба літаратур не дэкларацыя, не ветлівасць і тым больш не нейкая «штучная нацяжка», як спрабуюць прадставіць справу некаторыя «саветолагі», — а гэта жывая відавочнасць, гэта рэальна існуючы фактар нашага культурнага і грамадскага жыцця. Дружба гэтая ўступае сёння ў новы якасны этап. Калі, скажам, у 20-30-я гады ішла яшчэ толькі кансалідацыя, агляд і збор маладых літаратурных сіл Краіны Саветаў, калі сувязі яшчэ насілі хутчэй за ўсё інфармацыйна-азнаямленчы характар, калі ішоў працэс першапачатковага колькаснага накаплення, — то зараз мы бачым увачавідкі вынікі гэтага плённага працэсу. Аб дружбе літаратур мы гаворым зараз як аб рэальнай праяве ленінскай нацыянальнай палітыкі, новай савецкай маралі, як аб жывой рэчаіснасці, якая ў нашай крыві і нашай плоці, у нашым штодзённым чалавечым, грамадзянскім і творчым адчуванні. Мы гаворым аб узаемадзеянні, аб узаемаабмене, аб узаемнай сумеснай працы на карысць кожнай нацыянальнай літаратуры, узятай асобна, і ўсёй савецкай літаратуры, узятай як адзінае цэлае. Мы гаворым аб справе, якую робім дружна па прынцыпу: «Адзін за ўсіх, усе за аднаго». Так, тут такая дыялектыка і такая зваротная сувязь — адзін з асноўных прынцыпаў нашага маральнага кодэкса ляжыць у аснове нашай сумеснай літаратурнай працы, а літаратура ў сваю чаргу ўвасабляе гэты прынцып, гэтую мараль у сваіх творах, у сваім звароце да чытача.

«Ідэалагічна ўсведамленне інтэрнацыянальнага сацыялістычнага адзінства нашай шматнацыянальнай літаратуры сёння глыбокае, як ніколі», — гаворыць Ю. Сураўцаў. І з гэтым сцвярджэннем нельга не пагадзіцца.

Хачу звярнуць увагу на такі момант: вопыт грамадскага і літаратурнага развіцця ўзнімае наша ўяўленне па такую вышыню, з якой мы ўжо не можам глядзець на сваю літаратуру па-старому, па-правінцыйнаму. Здаецца, мы ўжо развіталіся з паняццем перыферыі ў дачыненні да літаратуры. І тут, безумоўна, зрабіў і робіць сваю вялікую справу фактар дружбы, фактар нашых узаемасувязей. Мы ўжо не можам абыходзіцца без яго ў падыходзе да нашай літаратурнай гаспадаркі, у ацэнках яе стану, яе магчымасцей, перспектыў яе развіцця.

Вазьміце кнігу публіцыстыкі — артыкулаў, выступленняў, нататак, пісем — пакінуўшага нас дачасна Івана Мележа, кнігу, якую яшчэ зусім нядаўна мы сустрэлі як жывую гутарн;у з намі, а сёння ўжо разглядаем як запавет, кнігу, якая так і называецца «Жыццёвыя клопаты». «Мы — інтэрнацыяналісты» — так называе, словамі Леніна, адно з сваіх выступленняў Іван Паўлавіч. «Нашы заходнія браты», «Ідэальны вобраз рускага пісьменніка», «Сіла братэрства», «Вялікая дачка Украіны», «Чалавек чалавецтва», «Масты дружбы», «Пра карысць сустрэч»... Вось і назвы, вось адначасова і галоўны кірунак, і маштабы, і пафас жыццёвых клопатаў пісьменніка. У інтэрв'ю, дадзеным часопісу «Дружба народов» да 50-годдзя СССР, Іван Мележ, адказваючы на пытанне аб значэнні для пісьменніка знаёмства з літаратурамі іншых народаў, гаварыў: «Я пастаянна сачу за жыццём братніх літаратур, чытаю іх кнігі. Але, як мне здаецца, не з прычыны таго, што я свядома пераканаў сябе: гэта мне павінна быць карысна, павінна даць нешта каштоўнае. Думаю, усё выглядае некалькі інакш.

Пачуццё, з якім я бяру ў рукі кнігі (маюцца на ўвазе кнігі пісьмепнікаў братніх рэспублік, — А. В.), мабыць, хутчэй падобна да таго, з якім, ідучы дарогаю, глядзіш на яе, на ўсё, што па яе баках, на тых, хто ідзе насустрач. На пачуццё, з якім сустракаешся з сябрамі, з таварышамі па рабоце, з людзьмі наогул, знаёмымі і незнаёмымі.