Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

Калі на гэтае пісьмо адказу хутка, як хацелася, не прыйшло, яна дала мне другі канверт i паперу. На гэты раз я напісаў ужо не дахаты, a ў абход, як здавалася, больш пэўным чынам: Валянціну Булгакаву, з якім мы, я i брат Minia, перад вайной перапісваліся настолькі часта, што адрас я памятаў дакладна. Пісьменнік, апошні сакратар Льва Талстога, ён жыў у Чэхаславакіі, якая ўжо стала пратэктарам Багемія i Маравія, у Збраславе каля Прагі, яшчэ не быў інтэрнаваны як савецкі грамадзянін, што з ім здарылася пазней, калі пачалася вайна з Савецкім Саюзам. Пра гэта я, зрэшты, даведаўся аж праз дванаццаць гадоў, калі мы з Валянцінам; Фёдаравічам сустрэліся ў Яснай Паляне.

На гэтае пісьмо адказу я таксама не атрымаў. Яшчэ адзін канверт ад гаспадыні, i яшчэ раз дарма.

Ды тут нас, сем беларусаў з тое дваццаткі, перавялі на іншую «арбайтскаманду», зноў у маёнтак, у планава-казённую прыгаладзь.

Тады ўжо ўсе польскія палонныя былі падзелены па нацыянальнасцях. Нас, хто «з-за Буга», павінны былі, як гаварылася, неўзабаве адпусціць дахаты. За восень i зіму мы двойчы запаўнялі адпаведныя анкеты. I ўсё чакалі, спадзяваліся...

I вось у адзін з тых вясняных маёнткавых дзён вахман раптам павёз мяне ў лагер.'Чаго — не тлумачыў: проста загадана. A ў мяне i ва ўсіх нас, таварышаў па камандзе, адно хваляванне — галоўнае. На грані радасці i надзеі ў мяне, a ў хлопцаў яшчэ ж i зайздрасць.

A сустрэў мяне допыт у лагернай камендатуры. Пра забароненую перапіску. Даволі ветлівы унтэр дапытваў па-польску. Ад яго я пачуў, што ў доме маіх гаспадароў «порткі носіць не муж, а жонка». Прымаўка. Значыцца, з тымі прыватнымі пісьмамі вінавата яна, гаспадыня. Ды я ўзяў усё на сябе — сказаў i двойчы паўтарыў, што канверты, маркі, паперу купляў я сам. Вядома ж, не за лагерныя боны, што выдаваліся нам па трынаццаць на месяц, а за нармальныя грошы, бо я, маўляў, знайшоў ix на вуліцы ажно цэлую марку. I сам, без ведама гаспадароў, пакарыстаўся іхнім адрасам. Якія пісьмы былі затрыманы — мае ці да мяне, спытацца я ці не асмеліўся, ці унтэр мне не адказаў на такое пытанне — не памятаю. Паверыў ён мне ці не паверыў, таксама цяжка сказаць. Проста даў на паўгода «постшпэрэ», забарону пісаць i атрымліваць пісьмы.

Яшчэ ў Альтэнведэлі адзін з нашых хлопцаў нажыў сабе новую мянушку. Баўэр, у якога ён працаваў, спытаўся неяк, адкуль ён родам, колькі яму кіламетраў «нах гаўзэ». Гаварылі яны, што называецца, як гусь з парэсем. «Віфіль, кажаш, кілямэтар?» — перапытаў наш Васіль i заду маўся. «Гундарт — замала. А тысяча ты фарштэй?» — «Ды не фарштэй». — «А мільён фарштэй?» — «Ох, я, я!» — «Ну, то мільён». Расказаў нам пра гэта ўвечары i з таго моманту стаў Мільёнам. Неўзабаве i адгукацца на гэта пачаў, бо хлопец быў з гумарам.

A ў гэтым штосьці было i не смешнае. Без вестак з дому дом наш быў вельмі далёка. Асабліва чамусьці ў мяне, бо іншыя хлопцы пісьмы спакваля пачалі атрымліваць. А тут — на та бе! — яшчэ на паўгода «постшпэрэ», слова i ўпершыню пачутае, i гідкае адразу...

Аднак i ў акуратных немцаў тым разам здарылася няўвязка.

Вахман, пакуль унтэр мяне дапытваў, быў недзе на дварэ, а потым, калі мы з ім вярталіся, забраў на лагернай пошце пісьмы для нашай каманды. Hi ў шталагу, ні ў вагоне вузкакалейкі ён мне нічога не сказаў, пра нішто не спытаўся, пісьмы тыя таксама не паглядзеў. А як прыехалі, у нашай адрыне на пяцьдзесят чалавек проста аддаў аднаму з палонных прывезеныя пісьмы, сярод якіх было i мне.

З дому! Першае! I ўсе нашы жывыя!..

Яно ў мяне захавалася. Напісанае Мішам, яго прыгожым почыркам, фіялетавым чарнілам, на чатырох старонках са сшытка, у лінейку. Датаванае 20 сакавіка. Не першае, што высылаліся мне. А гэтае — пасля атрыманай паштоўкі ад Булгакава, высланай ім 16 студзеня. «Ён коратка, але сардэчна, — пісаў мой Міхась, — звяртаецца да мамы, паведамляючы пра цябе, i просіць цераз яго пісаць табе, мяркуючы, што так мы з табой хутчэй наладзім сувязь. Я, вядома, пішу i яму. А мы пісьмы твае атрымліваем, але не ўпэўнены, што нашы да цябе даходзяць». Далей ішлі навіны — сямейныя i вясковыя. Пра новае жыццё: хату-чытальню, самадзейнасць, лесавывазкі... I сам сабе я чытаў яго, перачытваў, i сябрам прачытаў, як яно ў нас заведзена было, i рады быў, што вось i я магу нарэшце таксама пачаставаць.

З войска, вайны i палону я вынес блакнот. У ім хімічным алоўкам запісана i такое:

«Мулькентын, 6.IV.40. Дзень сённяшні — трывожная надзея, суд, пісьмо — найбольш хіба радасны, памятны дзень няволі... Калі ж дадаць да гэтага смерць Васілеўскага, магу сказаць, што гэты дзень ніколі не забуду...»