Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

Ужо даўно тая вайна, той пачатак другой сусветнай — гісторыя, заключаная ў разнамоўныя кнігі, пазбаўленая большасці непасрэдных удзельнікаў i сведак. Ужо дзяўчынка, якую я памятаю, састарэла тым часам або i памерла, а я вось бачу яе i цяпер. Мілага падлетка з кошыкам чырванабокіх яблыкаў. I ca страхам, відаць, у сэрцы, i з чыстай, інчырай спагадай. Яна то сама падае нам з кошыка, ідучы побач з калонай, i не спраўляецца падаваць, бо нашы прагныя рукі перашкаджаюць яе малой руцэ, то з пустым нарэшце кошыкам ідзе, не адыходзіцца. I нічога не кажа, a толькі глядзіць... Пакуль яе не адагналі. Не так i злосна, як па салдацкім, па варожым абавязку. Канвойныя.

Не памятаю выразна, ці яна падала тое яблыка i мне, ці сам я схапіў яго з кошыка, ці наогул мне на той раз пашанцавала. Памятаю другое — самую яе, як яна подбегам спяшалася з роднага саду, як яна потым ішла з пустым кошыкам побач з калонай. Малая жанчына, з амаль дзіцячай чысцінёй i горкім недаўменнем у вачах...

За тагачаснай, крывавым гвалтам парушанай польска-нямецкай гранідай нашу калону прыпыніў пасёлак, назву якога я назаўсёды запомніў — Бошполь. Нічога надзвычайнага — праз шаснаццаць гадоў я праязджаў тым гасцінцам з Гдыні ў Шчэцін i не спыніўся ў тым пасёлку, толькі прачытаў з акна машыны яго іншую назву — Божэ Поле. А тады, у першы дзень міру i няволі, у тым нямецкім на той час пасёлку нас сустрэлі таксама жанчыны.

Маладзенькія элегантныя фройляйн з чырвонымі крыжыкамі на па-анельску белых павязачках над рознымі колерам i стараннем прычоскамі. Сястрычкі міласэрнасці. Яны толькі што выйшлі з белай ашклёнай веранды — неслі гарачую каву ў далікатнай парцэляне кубачкаў на сподках. Яны так міла ўсміхаліся...

I сёй-той з нашай галоднай, бруднай, стомленай братвы з наіўнай радасцю сунуўся насустрач тым усмешкам,

Ды тут была ўжо не польска-кашубская чыстайоліца. тут быў ужо іншы патрыятызм, тут для канвою была свая жаночая маладосць, каля якой i пажылому хочацца быць салдатам. Тым больш калі цябе сустракаюць кавай, усмешкамі. Была вайна — з абавязкам варожасці. I мы адчулі гэта ў зласнейшым, чым у дарозе было, амаль такім, як на турэмным дварэ, вахманскім крыку:

— Цурык, фэрфлюхтэ польнішэ швайнэ! Дурык!

Усю тую восень, зіму i прадвесне я не меў аніякай вестачкі з дому.

Абодва старэйшыя браты, як думалася, былі на фронце, — што з імі цяпер? Як там старая, нямоглая маці? А яны ж там усе, хто жывы, не ведаюць, што са мною...

Пасля некалькіх галодных ды халодных сутак у лагерных «цэльтах», вялікіх брызентавых палатках, з горада Старгарда нас, чалавек паўсотні, вывезлі ў маёнтакФалькенвальдэ, дзе мы капалі бясконцую бульбу, пераводзіліся сякойтакой ядою, начавалі на сцюдзёным гарышчы бровара. A неўзабаве я, у групе з дваццаці чалавек , трапіў у недалёкую i вялікую вёску Альтэнведаль.

Уранні нас два вахманы разводзілі па «баўэрах», гаспадарах, a ўвечары збіралі ў «штубу», пусты, высока абгароджаны калючым дротам дом з закратаванымі вокнамі. З ядой, у параўнанні з лагерам i маёнткам, стала значна лепш. Баўэрам забаранялася саджаць палоннага за стол разам з сямейнікамі, але большасць махала на гэта рукой, часамі i дадаючы што-небудзь не надта нацыянал-сацыялістычнае. Ну, а работы хапала: гаспадаркі ў большасці багатыя, i з кожнай хаты, куды далі палоннага, нехта з мужчын быў на вайне.

Гаспадар, да якога я трапіў, лічыўся «кляйнбаўэрам», ледзь не бедняком, — толькі дзевяць кароў i адзін конь, бо другога забралі, калі пачалася вайна. Сыны абодва на фронце. Бацькі абое старыя. А яшчэ i бабуля, гаспадыніна маці, зусім нямоглая, амаль не паказвалася са свайго пакоя.

Спакваля ды сяк-так уваходзячы ў мову гаспадароў, да пажылых мужчын мы звярталіся «фатэр», а да жанчын, вядома, «мутэр». Мой «фатэр», тоўсты, задышлівы i, як неўзабаве аказалася, людскі дзед, мог часамі паразважаць пра ўсё блізка да нармальнага. Гаварыў ён са мной не памеранскім «платам», як усе ў вёсцы, а на «гохдойч», які я разумеў трохі са школы, а тут стараўся запамінаць. Бравая «мутэр», i маладзейшая за яго, i ўладная, хадзіла — па-нашаму беручы, як не вясковая, у акулярах ці нават у пенснэ, быстра i не гнучыся, нібы яна нікога i нічога не баялася. I гэта мне даволі хутка прыдалося.

Разоў колькі пачуўшы ад мяне, у адказ на яе пытанне, што весткі з дому, ад сваёй мутэр, я ўсё яшчэ не маю, яна параіла напісаць дахаты не цераз вахмана, не на спецыяльным бланку, а прыватна. Дала паперы, канверт з маркай, самапіску i запрасіла да кухоннага стала. Не адкладаючы, «энэргіш», як любіла часта паўтараць. Зваротны адрас, сказала, няхай будзе іхні.