Янка Брыль - Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]

— Что же, товарищи, будем делать с белорусским языком?

Намесніца старшыні камісіі падклікала энтузіястку да сябе i амаль шэптам пачала тлумачыць пра тактычную заўчаснасць пытання. Пра гэта я толькі здагадваўся, ведаючы тую жалезную лэдзі па яе ранейшых выказваннях, на яе штатнай пасадзе.

На адным з наступных паседжанняў нашай камісіі я ўбачыў яшчэ адну лэдзі. Худая, чорная, з цыгарэткай i ўсмешкай, затоенай у непахісных паўнамоцтвах. Ва ўрадзе яна адказвала за фінансаванне спраў культуры i патрыятычна націскала на эканомію. Тады якраз быў прыкры перапад у тыражах нашых часопісаў, i дама з цыгарэткай прапанавала перавесці «Полымя» i «Маладосць» на выхад — упершыню ў гісторыі — раз у два месяцы.

— Я полагаю, этого вполне достаточно.

Слова ўзяў міністр культуры, лагодны, ветлівы Р. Кісялёў. Ён прасіў, так прасіў тую даму:

— Пусть еще побудет пока так, как есть, ежемесячно. Ибо где же печататься нашим писменникам?

Па звычаі начальства, з такою скідкай: не писатель, а писменник, з цвёрдым «с», нават з двума.

— Рыгор Якаўлевіч,— сказаў я, узяўшы слова,— дагэтуль лічылася, што справа беларускай культуры — гэта справа нашага народа, нашай партыі, а па-вашаму, яна датычыць толькі пісьменнікаў?

Мяне падтрымалі Р. Шырма, Н. Сняжкова, сакратар магілёўскага абкома партыі, рэдактар «Советской Белоруссии» A. Здаравенін, рускі па нацыянальнасці i светлы ў поглядах на справы братэрства. Яшчэ адзін даволі адказны абласны беларус толькі ўсміхаўся, нібыта ў мудрым прадбачанні сваіх пазнейшых высокіх пасадаў. А я неўзабаве быў пераведзены ў камісію па народнай асвеце, у значна большую ізаляванасць.

Усё гэта ўспамінаецда праз дваццаць з гакам гадоў, калі, бывае, чую або чытаю пра «свабоднае волевыяўленне» нашага народа ў «выбары роднай мовы»...

1987

Хто нашай цёткай не нацешыўся!.. Кажучы гэта, народнае, значна мякчэй.

Палавіна шасцідзесятых. Па прапанове ЮНЕСКА рыхтавалася анталогія беларускай паэзіі для выдання на галоўных еўрапейскіх мовах. Складалі ды абмяркоўвалі яе нашы найлепшыя паэты, дастойную прадмову напісаў Уладзімір Караткевіч. Ды вось не ўлічылі з належнай пашанай, што новы міністр культуры, М. Мінковіч, яшчэ i старшыня рэспубліканскай камісіі па справах таго ЮНЕСКА. I ён узяў гатовы рукапіс на прагляд, сказаўшы: «Я i сам філолаг!»

Забракаваў ледзь не добрую палавіну вершаў. Мала, маўляў, палітычнай паэзіі. Зверху, вядома, яго падтрымалі. Хоцькі-няхоцькі палітыкі рэдкалегія дадала. У выніку — справа з той анталогіяй заглухла...

Праз два гады, вясной шэсцьдзесят восьмага, міністр-філолаг прыехаў на Свіцязь, дзе ў доме адпачынку праходзіў рэспубліканскі семінар творчай моладзі. Я быў там ад Саюза пісьменнікаў, адказным за маладых літаратараў. На той сустрэчы сядзеў зусім ззаду, за мной нікога з нашай літаратурнай групы не было. Тым не менш калі адтуль, з-за мяне, пайшла да трыбуны загадкавая піеулька, потым яе, «дзе трэба», палічылі пісьменніцкай. Ледзь паспеўшы разгарнуць тую затеку, высокі прамоўца прачытаў:

— Чаму міністр культуры Беларусі гаворыць з намі не на беларускай мове?

Прачытаў i без найменшай паўзы абрынуўся на такую апалітычнасць. Зноў пачулася i «я філолаг», i не менш доказнае: «Думаеце, я не ўмею гаварыць па-беларуску?!» З такім высокім падтэкстам: «А вось жа не гавару!..»

Пасля выступлення ён i яшчэ адзін філолаг, камсамольскі кіраўнік семінара, вёрткі таварыш, які, дарэчы, i сёння плавае зверху, адразу ж, неадкладна пазванілі ў Мінск — пра ўспышку нацыяналізму, якая імі «паспяхова ліквідавана»...

Здаецца, праз год, на сустрэчу з амерыканскімі журналістамі ад Саюза пісьменнікаў, па сакратарскім абавязку, прыйшлося пайсці мне, дзе зноў сустрэўся з магутным філолагам, на той самай глебе.

Журналісты былі з прагрэсіўных. Пытанні былі ў ix па справах, нацыянальнай палітыкі, i трэба сказаць, што праз пытанні тыя выразна праглядвала вельмі нядрэнная абазнанасць. Адказваў Рыгор Раманавіч ,Шырма, потым i я. ІФілолаг яўна перажываў, баяўся, як мне здалося, асабліва за мяне. I тут жа, як толькі я закончыў, ён паспяшаўся справу з адсутнасцю ў Мінску школ на роднай мове як мага больш «праясніць»...

Хоць i я адказваў асцярожна, да прыкрай самапагарды падкавана...

У верасні пяцьдзесят чацвёртага года, на беларускім пісьменніцкім з'ездзе, мілы львавянін Юрка Мельнічук запрасіў мяне ўвечары ў свой гасцінічны нумар. A прыйшлі мы туды — за намі з хола прычапіўся крыху знаёмы абодвум масквіч, «праўдзіст», таварыш шырокай рускай душы. Толькі селі за стол, да бутэлькі віна, госць няпрошаны рассаладзеў: