Янка Брыль - З людзьмі і сам-насам

* * *

A ўсё ж такі небывалае — дзяцел на градзе клубніцаў. Побач з высокім падмуркам белацаглянага . дома, паміж кустом даўно ацвіцелага бэзу i сценкакі дэкаратыўнай шыпшыны, кветачкі на якой ужо духмяна ружавеюцца. Той дзяцел, на якога звычайна глядзіш угару, спынены яго працавітым пастукваннем, цяпер прызямліўся на градзе, патупаў сярод клубнічнай лістоты i малатком сваім ці долатам не дзёўб, a гулліва хапаў — адну за адною — першыя спелыя ягады. Калі я весела прыкрыкнуў на яго з-пад ліпы, з-за стала, пярэсты зладзяйчук не адразу ўцяміў, што да чаго. Прыйшлося грукнуць кулаком па стальніцы. А потым — i пашкадаваць, кал i ён успырхнуў i знік... Будзеш ізноў цікаваць на яго толькі знізу, яшчэ i галаву задзёршы, як блазнюк?..

* * *

Такое хочацца дэкламаваць. З гэтым я сёння прачнуўся:

Або такое, i сёння сучаснае:

Цытую, вядома, з памяці, i з яго «лесенкой» тут у мяне можа быць непарадак. Яна мяне, гэтая «лесенка», раздражняла ў яго трынаццацітомніку. Столькі лішніх прабелаў! Пасля, скарачаючы бібліятэку, якой i ў чатырохпакаёвай кватэры стала зацесна, i гэты збор твораў здаў букіністу, сабе набыўшы аднатомнік.

З усёй іншай, яшчэ большай шматтомнасці засталіся ў трыццацітомніках Чэхаў i Дастаеўскі, якіх ніколі не зашмат. A пазбавіўся я, ці здаючы ў антыкварыят, ці дорачы каму-нсбудзь або куды-небудзь, i Маркса з Энгельсам, i Леніна, i Горкага, i Герцэна... Трыццацітомнік Аляксандра Іванавіча, у палавіне падпіснога тыражу апамятаўшыся, я абмяняў з суседам на дзевяцітомнік, а потым i пашкадаваў, што паспяшаўся, i цяпер шкадую — з-за «Колокола»...

Талстога не зашмат у першую чаргу, але яго дваццацітомнік я, адцзяляючыся з жонкай у асобную двухпакаёўку, пакінуў сынавай сям'i, забраўшы толькі выпадкова набытыя апошнія тамы дзевяностатомнага Поўнага збору, з перапіскай i дзённікам, а таксама ўсе мемуары вакол Льва Мікалаевіча. I не хапае часамі дома таго ці іншага мастацкага твора, прыходзіцца прасіць прынесці. Ахвотна набыў бы які «сярэдні» збор твораў. Тым часам у друку было ўжо, што выйшаў першы том стотомніка, але тут, з падпіскай на яго — штосьці касмічнае па часе: i малады не кожны дачакаецца ўсяго выдання.

* * *

У «Нашай ніве», зноў за 1910 год, апавяданне нейкага Н., «Праўда — не праўда, казна — не казка». Хлопец пытаецца ў дзяўчыны, навошта яна жыве, у еэнее найвышэйшым, а яна адказвае: «Я? Я жыву, каб праўды дажыцца». Як проста i як нязвычна хораша. А яшчэ i фотаілюстрацыя да гэтага, «Дзяўчына з-пад Слуцка» — сціпла-просценькая краса прынядзеленай работніцы,— здымак, удала знойдзены рэдакцыяй, а можа, i присланы тым засакрэчаным аўтарам, не так сабе, а з адпаведнай думкай. Якую мне падкрэсліць захацелася.

* * *

Здаравенныя, наедзеныя зады, доўгія размашыстаквяцістыя спадніцы i безаглядна, гучна-вясёлая гамана цыганак у сталічным тралейбусе. А яшчэ ж i няўрымсліва-шчабятлівая чарнамазая малеча. I ўвайшлі ўсім гамузам на прыпынку, i выйшлі потым, на прывакзальнай плошчы, з тым самым бесклапотным гоманам.

А наша сухая, паджарыста-загарэлая вясковая цётка, стоячы побач са мной каля вагоннага акна, уздыхнула:

— Во як! А нам толькі ведай — пашы ды пашы!..

I слова не сваё пра ворыва — цяжкую ды бясконцую працу.

* * *

Яна вельмі баялася паміраць, адчувала набліжэнне канца ў няўмольнай хваробе. Прыгожая ў сваёй бялявай статнасці, амаль дзявочай пасля двойкі дзяцей, i, як дзіця, гатовая вось-вось расплакацца. Расказвае мне пра свой страх, а я i сёння, ужо больш чым праз дваццаць гадоў, не магу прыдумаць, а што тут сказаць?..

У надвячэрне-сонечным парку нас было тады некалькі добра знаёмых жонак i мужыкоў, i неяк атрымалася, што мы з ёю апынуліся, ішлі ззаду за ўсімі адны. I яна пачала пра сваё...

Прадчуванні яе збыліся. Я не быў у горадзе, калі яе хавалі, пачуў пра гэта пазней. Дружба мая з яе мужам працягвалася, бо й не магло быць інакш, прычыны для нейкай рэўнасці ніколі не было, хоць у той паркавы адвячорак мы з ёю далучыліся да кампаніі тады, калі яна яшчэ не выйшла з суму, блізкага да плачу...

Ды вось не стала i яго. Я зноў жа не быў, не мог быць на развітанні. Гляджу на ягонае фота ў некралогу ды ўспамінаю i яе...