Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

У хлопца як адняло мову. Адно глядзеў на вясковага лірніка блазнавата і ўсміхаўся. Ён пра такое баяўся і марыць.

– Леанарда Ходзька, той шляхціц Ходзька які выдавец, публіцыст і гісторык, шмат сабраў і выдаў матэрыялаў па гісторыі і літаратуры польскай і беларускай. Вучыўся ў школах у Барунах і Маладэчне, а потым скончыў Віленскі ўніверсітэт. Належаў да філарэтаў. А ў дзевятнаццаць год, во, акурат як і табе цяпер, пачаў працаваць сакратаром у Міхала Клеафаса Агінскага.

Знаёмячыся з народнымі гутаркамі Сыракомлі, якія былі напісаны па матывах мясцовых паданняў і звычаяў, яго лірыкай, знітаванай з мілагучнымі песнямі вясковага люду, перакладамі, а яшчэ ведаючы яго цікавасць да геаграфічных і краязнаўчых мясцінаў наднёмання, у душы Вінцэся Каратынскага яшчэ задоўга да гэтага знаёмства нарадзілася светлая павага да паэта, да яго творчасці. Ён рашуча выказаў жаданне паспрабаваць сябе ў якасці ратая на творчым полі такой магутнай асобы як Сыракомля.

– Я… я згодзен, спадар Уладыслаў.

Уладыслаў злёгку ляпнуў хлопца па плячы:

– Ну і выдатна! Цяпер мы з табою два боты – адна пара, ці не так? А чаго ж ты не цікавішся, колькі я буду плаціць табе? Ці табе грошы зусім не трэба?

– То я вам павінен плаціць, што мяне ў свае вучні і сакратары ўзялі.

Сыракомля засмяяўся, абняў хлопца, прытуліў да сябе.

…Імператар усерасійскі Аляксандр ІІ думаў, што з увядзеннем новага ўказа адчуе задавальненне ад правільнасці зробленага кроку, але да яго прыйшло расчараванне. Ён так і выказаўся перад сваімі міністрамі, калі яны сабраліся ў вялікай зале:

– Я перажываю хвіліну расчаравання…

І ўсё таму, што узмацніліся сялянскія хваляванні і местачковыя паўстанні пасля імператарскай рэформы. Герцэн з гэтай нагоды пісаў, што рэформа абярнулася для сялянаў “бессовестнейшим грабежом крестьян”, а вызваленне стала «рядом насилий и сплошным надругательством над ними».

“З выпадку “вызвалення” ад сялянскай зямлі адрэзалі ў чарназёмных губернях звыш пятай часткі. А ў некаторых губернях адрэзалі, аднялі ў сялянаў да траціны і нават да дзвюх пятых частак сялянскай зямлі. З выпадку “вызвалення” сялянскія землі адмежавалі ад памешчыцкіх так, што сяляне перасялілся на “пясочак”, а памешчыцкія землі клінам уганяліся ў сялянскія. Усё гэта рабілася для таго, каб лягчэй было высокародным дваранам кабаліць сялян і здаваць ім зямлю за ліхвярскія кошты. З выпадку “вызвалення” сялянаў прымусілі “выкупляць” іх жа прыватныя землі, прычым здзёрлі удвая і ўтрая вышэй сапраўднага кошту зямлі…”

А тым часам сялянская “вялікая і гуманная” рэформа праводзілася з дапамогай куляў, штыкоў, розгаў і арыштамі незадаволеных. А незадаволеныя былі ўсе сяляне.

ІІІ аддзяленне дасылала цару свае сакрэтныя справаздачы: у 1861 годзе ў Расіі пад час хваляванняў сялян былі захоплены 1370 маёнткаў з інвентаром і жыўнасцю; амаль у палову з іх былі ўведзены войскі. У выніку 140 забітых і 170 параненых.

Асабліва масавымі былі сялянскія хваляванні ў Казанскай і Пензенскай губерні, у сёлах Бездна, Кандзееўка, Чарнагай. У тым жа Чарнагаі да чатырох тысячаў сялянаў з чырвонымі сцягамі і з гучнымі выкрыкамі “Воля! Воля!” рушылі з вёскі. Вялікай і бязладнай калонай дайшлі да вёскі Кандзееўка. Не спыніліся, калі пачуліся першыя стрэлы і ўпалі першыя забітыя: “Усе да аднаго загінем, але не скарымся!”. Загінула восем чалавек, каля трыццаці паранена. А ў вёсцы Бездна царскія салдаты забілі і паранілі больш як трыста пяцьдзесят чалавек…

Пік сялянскіх выступленняў – закалотаў – прыходзіцца на вясну і пачатак лета 1861 года.

Ахоплена хваляваннямі трыццаць дзве губерні.

“Звон” адразу ж адгукваўся на падзеі, якія адбываліся на радзіме Герцэна і Агарова. І на парадку дня стаяла адзінае і галоўнае пытанне – сялянства.

З’яўленне ў Расіі лістовак і пракламацый Герцэн вітае і раіць неадкладна абзаводзіцца друкарнямі. Узнікае “Зямля і воля”. Герцэн патрабуе стварэння такога ўраду, які б сапраўды даў волю народу, даводзіць, што няма волі без зямлі, як няма зямлі без волі…

Вінцэсь Каратынскі стаў для Сыракомлі другім “я”. Ён аказаў сябе не толькі строгім і акуратным памочнікам у яго літаратурных клопатах, але і першым крытыкам-слухачом, зацікаўленым субяседнікам, нават дарадцам.

Уладыслаў здзіўляўся, як гэта ён раней жыў без яго. І добрым словам успамінаў уніяцкага святара Яна Давідовіча. Гутаркі сталага паэта і паэта пачаткоўца зацягваліся далёка за поўнач. А калі прыязджаў хто з літаратараў ці прыязных гасцей, то і да самага ранку.