Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

Як да гэтага аднеслася імперыя? Яна насцярожылася. Насцярожылася не толькі ўлада, а нават і сапраўдныя расейския патрыёты. Чаму? Бо польскія эмігранты ў той жа Францыі стварылі і другую партыю – «Дэмакратычнае грамадства», на чале якой стала «Цэнтралізацыя». А яе сябрам быў і будучы кіраўнік паўстання – прафесар ваеннай гісторыі ў французскай політэхнічнай школе Людвіг Міраслаўскі. Ён з’яўляўся не толькі ваенным тэарэтыкам, а і практыкам паўстанцкага руху ў Польшчы 1830-1831, а потым і 1848 гадоў. Асоба не ардынарная, мэтанакіраваная, творчая, з вялікай любоўю як да Айчыны сваёй, так і да вызвольнага руху.

Аляксандр ІІ, ведаючы незадаволенасць палякаў у сувязі з сялянскай рэформай, вырашыў пайсці на нейкія саступкі. Па-першае, вярнуліся на радзіму ссыльныя эмігранты. Па-другое – у Варшаве адкрылася медыка-хірургічная акадэмія. Яшчэ – было дазволена заснаванне Земляробчага таварыства, якое пазней стала палітычным цэнтрам і клубам буйнапамеснай шляхты. Вось менавіта гэтую шляхту і задавальнялі аграрныя пераўтварэнні, але ніяк яны не маглі пайсці на паўстанне, да якога імкнуліся дэмакратычныя колы. Бо менавіта яны, дэмакраты, і стварылі «Партыю руху», якая займалася актыўна прапагандай, наладжвала маніфестацыі, выпускала пракламацыі да народа. Бачачы гэта, ураду прыйшлося ліквідаваць «Земляробчае таварыства». Жыхары Варшавы восьмага красавіка, абураныя такім рашэннем, выйшлі на вуліцы.

Без усякага папрэджвання, без перамоў, войскі адкрылі па дэманстрантам агонь.

Герцэн не аддзяляў Польшчу ад Расеі ў справе вызвалення ад царскага прыгону.

Першага красавіка 1863 года пісаў у сваім выданні:

«Мы з Польшчай, таму што мы за Расею. Мы з боку палякаў, бо мы расіяне. Мы жадаем незалежнасці Польшчы, таму што мы жадаем волі Расеі. Мы з палякамі, бо адзін ланцуг абвівае нас абодвух».

І таму ён бачыў вызваленую Польшчу не шляхетна-арыстакратычнай, а дэмакратычнай.

У Польшчы ўзнікла тайная, рэвалюцыйная арганізацыя «Камітэт рускіх афіцэраў у Польшчы». Гэта быў ужо 1861 год. На чале рэвалюцыйнай арганізацыі стаў паручык Андрэй Пацябня. Нездарма гэтую арганізацыю называлі «пацябнёўскай» – аўтарытэт кіраўніка быў непахісны.

Напачатку «Камітэт» вёў толькі рэвалюцыйную прапаганду сярод расейскіх войскаў, расквартыраваных у Польшчы, а пазней зліўся з «Зямлёй і воляй.»

Нейкі час Герцэн і Агароў мелі перапіску з Пацябнёй, у якой удзельнічаў і Вікенцій Канстанцін Каліноўскі. Маючы вопыт арышту жандармамі перапіскі раней, лісты цяпер перасылаліся толькі праверанымі і надзейнымі людзьмі.

Андрэй Пацябня чатыры разы наведваў ідэйных кіраўнікоў у Лондане. Праз яго, Андрэя, такім чынам і здзяйсняўся кантакт з «Зямлёй і воляй».

Будучых кіраўнікоў паўстанцаў, не без удзелу Канстанціна Каліноўскага, хвалявала галоўнае пытанне – што ён, Пацябня, і астатнія кіраўнікі павінны рабіць, калі распачнецца паўстанне ў Польшчы. Пры сустрэчы з Герцэнам і Агаровым кіраўнік «Камітэта» і задаў такое пытанне.

Яно прымусіла сяброў-дэмакратаў задумацца. Не страляць у палякаў? Гэта было зразумела, пра гэта пісалі ў «Колоколе». Але як спалучыцца з усімі партыямі і рухамі, хто возьме на сябе кіраўніцтва агульным паўстаннем, якое неўзабаве павінна разгарэцца?

Такія пытанні, былі, зразумела, яшчэ толькі ў паветры. Яны не абмяркоўваліся, бо яшчэ не выспелі.

Паўгода прыйшлося думаць, узважваць, раіцца і падвяргаць сумненню свае вывады. Калі ж нешта праяснілася, і быў дадзены адказ.

Даводзілася і сцвярджалася – пры ўзнікненні паўстання ў Польшчы неабходна ўсімі сіламі падтрымаць паўстанцаў. Па-другое, яно ж і галоўнае, – садзейнічаць актыўна распаўсюджванню паўстання на Літву, Беларусь, Расею. Неабходна ўсе цячэнні рэвалюцыі зліць у адну магутную раку, каб ахапіць усе губерні і мястэчкі. Паўстанне, якое ўспыхне ў Расеі, павінна быць падтрымана ўсімі сродкамі і магчымасцямі.

Адносіны паміж польскімі і расейскімі рэвалюцыянерамі перараслі ў вырашальную фазу – «польская навальніца» набліжалася імкліва і няспынна. Пачаліся перамовы, мэтай якой было стварэнне адзінага цэнтра і саюза для сумеснай барацьбы супраць царызму…

Герцэн і Агароў, так бы мовіць, ушчыльную заняліся пытаннямі будучага паўстання, лічылі. што яны не могуць заставацца ўбаку ад гэтай справы.

Аднойчы ім прыйшоў з Сан-Францыска ліст. І пачынаўся ён радкамі: «Сябры, мне ўдалося ўцячы з Сібіры!..» Ліст пісаў Бакунін. Той Бакунін, якога арыштавалі на радзіме царскія жандары. Ён пісаў далей, што пасля доўгага блукання па Амуры, а потым па берагах Татарскага праліву і праз Японію, ён дабраўся да амерыканскага горада. Бакунін ірваўся ў Лондан, да Герцэна і Агарова. Хацеў, каб яго далучылі да агульнай справы. Меў нават і сваю праграму: «Буду у вас служыць па польска-славянскім пытанні… Я буду служыць высокароднай мэце – слаўнай, вольнай славянскай федэрацыі, што з’яўляецца адзіным зыходам для Расіі, Украіны, Польшчы і ўвогуле для славянскіх народаў…»