Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

Калі б Герцэн і Агароў ведалі пра яго пакаянную «Споведзь», якую ён напісаў у Петрапаўлаўскай цытэлі, і лісце да Аляксандра І, то яны аднесліся б да яго інакш, але яны былі радыя яго прыезду. Ва ўсялякім выпадку замест цытадэлі Бакунін апынуўся ў Іркуцку, дзе яго прыгрэў родны дзядзька Мураўеў – генерал-губернатар Усходняй Сібіры. Там ён жаніўся, набыў шыкоўны дом, падманным шляхам зрабіў сабе нешта накшталт камандзіроўкі, змог збегчы ў Японію. А потым перабраўся ў Амерыку…

Бакунін і Герцэн з даўняй пары лічыліся сябрамі. І калі з Расеі прыслаў доктар Белагаловы папярэджанне пра асобу Бакуніна, даказваў, што ён быў у цесных стасунках з Мураўёвым і прасіў надрукаваць у «Звоне» матэрыялы пра яго, Герцэн, не прыняўшы да ўвагі словы доктара, адказаў: «Праўда мне маці, але ж і Бакунін мне Бакунін».

Каб паказацца дзейсным і актыўным, Бакунін шчыра ўзяўся за польскую справу. Ён, як і заўсёды, прымаў жаданае за сапраўднае, стараўся фарсіраваць падзеі ў размовах з польскімі прадстаўнікамі рэвалюцыйнага руху. У ім не адразу разледзелі авантурыста, дробнабуржуазнага анархіста.

Калі з аднаго боку – у Польшчы – выспявала паўстанне, набірала моц і ўстойлівасць, то ў Расіі назіраўся спад рэвалюцыйнай хвалі. Ці можна было ў такіх варунках чакаць сялянскіх выступленняў ў Расіі ў падтрымку палякаў? Герцэн і Агароў аднолькава лічылі, што паўстанне неабходна рыхтаваць, і рыхтаваць грунтоўна. А для гэтага неабходны час. Акрамя ўсяго, ступень удзелу ў паўстанні расейскіх рэвалюцыянераў яны ставілі ў залежнасць ад таго, як у гэтай сітуацыі будуць паводзіць сябе палякі адносна галоўнага земскага пытання і правінцый.

Бакунін, выслухоўваючы іх меркаванні і прапановы, не згаджаўся:

– Пара, пара падымаць сцяг на вялікую справу. Галоўнае – пачаць…

– А што не галоўнае? – прыхаваў у сваіх словах сарказм Аляксандр Іванавіч. – Скажы, калі ласка.

– Пачаць, а там усе будуць, чым захочуць быць…

– Вы не генеколаг, адразу бачна, – зноў падспудна кальнуў Герцэн субяседніка.

– Пры чым тут гінеколаг? – не зразумеў Бакунін і пільна паглядзеў на апанента – жартуе ці здзекваецца з яго. – Не разумею вас, Аляксандр Іванавіч.

– Вы прымаеце другі месяц цяжарнасці за дзевяты. Такога не можа быць у прыродзе. У вас, дарагі мой дружа, чарговы прыступ рэвалюцыйнага свербу.

Бакунін не пакрыўдзіўся, толькі паціснуў плячыма. А што было ў яго на душы, ніхто не ведаў. У другой палове верасня прыйшоў Бакунін да Герцэна і адразу паведаміў:

– Аляксандр Іванавіч, да вас госці.

– Якія госці, я нікога не чакаю, – незадаволена адказаў гаспадар.

– Варшаўскі Цэнтральны камітэт прыслаў двух сваіх сяброў для перамоваў. Просяць прыняць.

– А хто яны?

– Ты аднаго з іх ведаеш. Гэта – Падлеўскі. А другі – Гіллер.

– Чуў пра яго, але не сустракаўся.

– Дык вось. Калі ты даеш згоду на сустрэчу, то яны вечарам прыдуць да вас. А заўтра збярэмся ўжо ў мяне – трэба ж неяк канчаткова вызначыць нашы ўзаемаадносіны.

– Згодзен – трэба, – пагадзіўся Герцэн.

Вечарам Бакунін прыйшоў не з двума, а з трыма палякамі. Трэці назваўся Міловічам.

Перакінуліся некалькі словамі, а потым Аляксандр Іванавіч звярнуўся да іх:

– З чым прыйшлі да мяне? Чым я магу быць карысным?

– Мы прыехалі да вас з лістом Цэнтральнага нацыянальнага камітэта выдаўцам, – прамовіў Міловіч. – Дазвольце зачытаць, Аляксандр Іванавіч.

– Слухаю.

Міловіч чытаў спакойна, зрэдку адрываючыся ад паперы, каб зірнуць на гаспадара кватэры.

“Паводзіць сябе як канспіратар рэвалюцыі, якая не распачыналася…” – падумаў пра сябе Аляксандр Іванавіч. Ліст не вельмі доўгі, але і кароткім таксама не назавеш.

Скончыўшы чытаць, Міловіч паглядзеў на Герцэна, спытаў:

– Што вы скажаце, Аляксандр Іванавіч? Якая вашая думка наконт гэтага ліста?

Выдавец “Звона” адказаў не адразу.

– Вы хочаце пачуць маю думку? Я зразумеў адно – праз нас вы хочаце сказаць рускім, што польскі ўрад, які склаўся, згодзен з намі і кладзе ў аснову сваіх дзеянняў прызнанне (права) сялян на зямлю, якую яны апрацоўваюць. Гэта адно. Другое – поўную самапраўнасць рознага народа распараджацца сваім лёсам. Правільна я зразумеў сэнс дакумента?

– Абсалютна правільна! – пацвердзіў госць, радуючыся, што па гэтым пытанні не было рознагалоссяў.

– А вось другая палова напісанага…

– У чым хібы другой паловы? – насцярожыўся Міловіч. – Што ў ім не так?

– Ведаеце, шаноўны спадар Міловіч, усё добра, але адна “дэталька” выклікае ў мяне сумніў.