Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

– Скажу, – уздыхнуў селянін. – Жыць вам наканавана не так і шмат, але вы ў славе пражывеце свой век… А потым уваскрэснеце, і жыць будзеце далей. Яшчэ ўспыхне ў вашым сэрцы каханне і вы напішаце шмат цудоўных радкоў…

Кандратовіч нахмурыўся. Верыць ці не верыць яму? Што жартаваць ён умеў, пра тое многія ведалі, але яго словы супадалі з усім тым, што было і здаралася ў яго, Уладыслававым, жыцці.

– Не здзіўляйся, пан Кандратовіч, – перайшоў ужо селянін на “ты”, адчуўшы, што пераступіў тую недазволеную мяжу, калі нельга было гаварыць пра час яго жыцця, бо гэта грэх перад Госпадам, але свой грэх ён ведаў як будзе выкупляць – у пакутах і малітвах, – у мяне бацька быў правідцам… І мне той дар перадаў. Таму не пытайся ў мяне больш ні пра што, добра?

Кандратовіч заківаў галавой, не прамовіўшы ні слова.

Юльян, развітваючыся ўжо, зноў пакланіўся свайму арандатару, гледзячы ў вочы, сказаў апошняе:

– Не атрымаецца нічога ў вас з вашай задумаю. Прыгон як быў прыгонам, так і застанецца. Цар не адпусціць нас – і вас у тым ліку – на вольную працу. Мы як у нейкай нябачнай клеці, ды яшчэ прывязаны ланцугамі да вялізных крукоў… Толькі людзі ў таго цара могуць адабраць тое права – устаць з каленяў, разарваць ланцугі і скінуць яго з крывавага прастола. А мы ўжо болей не можам цярпець такі здзек. Гнеў расце. І ён павінен выбухнуць…

– Веру, выбухне, – пацвердзіў Кандратовіч. – Дзякуй за гутарку, Юльян, ты мяне сёння шмат чаму навучыў.

Юльян яшчэ раз кіўнуў галавой, насунуў на галаву лямцавую магерку, павярнуўся ўбок дарогі і няспешным крокам пайшоў на свой хутар.

Уладыслаў, уражаны, доўга яшчэ стаяў каля каша з баравікамі, глядзеў услед селяніну…

Юльян, ідучы, ніводнага разу не азірнуўся.

Пісалася ў Залучы, а выдаваць напісанае трэба было ў Вільні.

Усё часцей і часцей Уладыслаў Кандратовіч наведваўся туды: ішла падрыхтоўка да друку яго перакладаў лацінскіх твораў. Пераклады, лічыў паэт, яму ўдаліся. Хаця і з цяжкасцю, але за кароткі час ён пераклаў Клеменса Яніцкага, Себастыяна Кляновіча, Іяхіма Бельскага, Мацея Казіміра Сарбеўскага, Яна Каханоўскага… Чакала сваёй чаргі і “Гісторыя літаратуры ў Польшчы”…

Вельмі крыўдавала паэта тое, што цар загадаў называць яго радзіму Паўночна-Заходнім краем. Ва ўсіх кнігах выкраслілі слова “беларус” і “Беларусь”…

Але яго радавала і ўсцешвала, калі ён пазнаёміўся з мастаком Вінцэтам Дмахоўскім , якога яшчэ называлі Клодам Ларэнам Віленскіх ваколіц. Цесна сышліся і пасябравалі адразу з паэтам Эдуардам Жалігоўскім. Кандратовіч чытаў яго драму “Іярдан”, высока ацэньваў яе. Яна была надрукавана пад псеўданімам Антоні Сава. Яшчэ раней перапісваўся з Рамуальдам Падбярэжскім – выдаўцом-рэдактарам альманаха “Rocznik Literancki”, а цяпер асабіста з ім пазнаёміўся…

Круг знаёмстваў шырыўся і шырыўся.

Жыццё ставіла перад ім умову – хочаш выдавацца, сцвердзіцца як паэт, – пакідай Залуча і пераязджай у Вільню. Але не толькі гэта падштурхоўвала яго пакінуць родныя мясціны. Пайшлі з жыцця дочачкі – Фабіянка, Марынка, а за ёю і Вікця… Схапіла хвароба, і паўміралі яны на адным тыдні. Фабіянку пахавалі на тулёнкаўскіх могілках, а Марынку і Вікцю павезлі на стаўбцоўскія клады.

Паліна, жонка, сама ледзьве не памерла, страціўшы нечакана траіх дзяцей. Уладыслаў доўга адыходзіў ад сямейнага гора – счарнеў, сагнуўся і стаў выглядаць як на семдзесят год…

Хоць і знаходзілася Залуча ўдалечы ад буйных гарадоў, дзе бурліла і кіпела жыццё, але і да яго мясцінаў адгалоскамі дакатваліся людскія страсці… Сяляне бліжэйшых вёсак, збіраючыся разам, пыталіся пра падзеі ў Еўропе, прасілі растлумачыць, што гэта такое “вясна народаў”.

– Ды з ярма царскага людзі спрабуюць вырвацца, – адказваў Юльян Заброцкі, – мы ж не быдла якое… Мы хочам жыць самі па сабе, без бізуноў прыгоннікаў… Бог даў нам зямельку, сказаў, каб гаспадарылі на ёй, але яе ў нас адабралі замежныя паны… Я вам на словах кажу, а вось у мяне тутака пракламацыі і рэвалюцыйныя вершыкі… Прачытаеце самі…

Сяляне бралі аркушыкі паперы, прыглядаліся да літар.

– І ў мяне ёсць вершыкі, – падаў Юльяну жыхар Беражна Антось Крэмка разгорнутую паперчыну. – Уладыслаў Сыракомля напісаў. Мне падарыў, але прасіў, каб я асабліва не мянціў языком, што гэта яго вершык.

– А пра што верш? – пацікавіліся вяскоўцы.

– “Заўчасна” называецца. Паэта пра сябе напісаў. Ён сябе бачыць жаўруком, і што яго доля ўслаўляць надыход вясны. Бо ён першы чуе, калі пад мёрзлай зямлёй і пад лёдам пачынае прачынацца Нёман… Ён першым павінен абвясціць вясну. А ў другім вершы “Ратай да жаўранка” кажа –