Анатоль Бароўскі - Воляй абраны. Дамова на спакусу

З гэтай нагоды Герцэн прапанаваў арганізаваць урачысты абед, каб падняць разам з сябрамі тост у гонар Аляксандра ІІ.

Калі накрылі стол, калі разлілі шампанскае, расчынілся дзверы. На парозе стаяў разгублены выдавец.

– Сябры! З Варшавы толькі што прыйшла вестка. У горадзе праходзіла мірная дэманстрацыя. У людзей стралялі царскія салдаты. Шмат забітых і параненых…

Герцэн памяняўся ў твары, нахмурыўся, з нейкай унутранай злосцю прамовіў:

– Ганьба табе, Аляксандр ІІ! Ганьба!

…Вільня Людвіку Кандратовічу падалася і не сваёй, але ж і не чужой.

Ведучы гаспадарку ў Залучы, Людвік прывык да вясковага жыцця, да прыроды, да ранкаў, калі ўсходзіла сонца, любіў узяць у рукі накляпаную касу і прайсціся з ёю па роснай і сакавітай траве; пошчак салаўёў у густым кустоўі, цнатлівая цішыня да звону ў вушах, – усё радавала яго… Нахадзіўшыся па балацявінах, ці восеньскай парой па грыбных мясцінах, нагрузіўшы з коптурам вялізны кош баравікоў з цёмна-карычневымі галоўкамі, з вялікай радасцю вяртаўся шчаслівым дадому… А ў галаве не-не ды пачне рытмічна, бы стук дзюбы дзятла аб сухадрэвіну, нараджацца радок: “… святая усюды пустота, ды нават… не думай аб хлебе…”

Перад самым фальваркам сустрэў прыгоннага селяніна Юльяна Заброцкага. Той, зняўшы магерку, павітаўся, спытаў:

– Як здароўе вяльможнага пана Ўладыслава?

– Які я табе пан, братка Юльян?

– Які не пан, але пан…

Кандратовіч зняў кашэль, паставіў каля ног. Важкаваты быў, траха і адпачыць не зашкодзіць.

– Харошыя грыбы, – пахваліў селянін, – адзін у адзін… Умееце збіраць.

– Ды што іх збіраць, Юльян, у лесе сёлета хоць касой касі.

– Падзякаваць хачу, пан Ладыслаў. За тое, што сям’я мая з голаду не памерла. Той гарнец жыта, што вы далі, акурат і выратаваў нас ад смерці.

– Ды што ты, Юльян, за гэта не дзякуюць. Я рад, што хоць нечым памог.

– Дзякую, пан Уладыслаў, дзякую. Пытанне ёсць да вас. Адкажаце?

Уладыслаў з цікавасцю паглядзеў на селяніна. Падабаўся ён яму. Разумны, сабе на ўме, умее пажартаваць, гісторыю якую расказаць. Можна сказаць, што некалькі з іх Уладыслаў выкарыстаў у напісанні сваіх радкоў. У сям’і трое дзяцей, жонка Аўдоля, дужая і працавітая, прыгожая. Спявала хораша. Песень шмат ведала. Кандратовіч запісаў некалькі…

– Дачуліся мы, што вы, пан Уладыслаў, у Менск ездзілі. І не толькі ў Менск, а і па розных ваколіцах… Вы сабраліся пакінуць нас? Што мы вам ліхога зрабілі, чаму вы рашылі пусціць нас абяздоленымі па белым свеце адных?

Кандратовіч здзіўлена паглядзеў на селяніна.

– Я не вас цураюся, Юльян… Я сябе вызваляю як прыгонніка і арандатара. Не хачу, каб на мяне працавалі, Юльяне, сам на сябе хачу працаваць. Есці свой хлеб, здабыты потам і крывёю. Чым кепска, га?

Селянін са скрухай паглядзеў на Кандратовіча, прамовіў:

– А як жа мы? Пад другога пана пападзем. А ён такім жаласлівым не будзе, як вы, пане Уладыслаў, не, не будзе… Мы помнім, што вы напісалі:

Кандратовіч маўчаў. Думаў, што спецыяльна селянін вывучыў яго верш, каб разжаліць.

– Здзіўлены, пан Уладыслаў? Не здзіўляйцеся. Шмат і іншых вашых радкоў ведаюць напамяць нашы вяскоўцы… Мы ведаем і пра вашы беды. Даруйце за тое, што назваў вас панам. Паны ў раскошы купаюцца, на балі ў Пецярбург ездзяць, аканомы панскія абдзіраюць нас да ніткі, – гэта не пра вас сказана… Я папрашу у вас капеечку пазычыць, але вы мне не дасце яе, бо не маеце самі… У вас грошай нават на тытунь няма… Вы аддалі-пазычылі апошнія тры рублі, калі прыязджаў да вас ляснічы Паплаўскі і папрасіў у вас пазыку. То вы пра сваю хатку напісалі такі вершык, мы ведаем, і ў нас яны такія ж дзіравыя… Святы Міхал хутка, святаміхальскі кірмаш будзе ў Нясвіжы, – а вы прадаць што не маеце ніякай мажлівасці, ані купіць чаго…

– Адкуль ты ведаеш такія падрабязнасці, спадар Юльян? – спытаў у яго Уладыслаў.

– А вунь сарока трашчыць на вільчыку яліны, а яе мову разумею. Яна яшчэ кажа і пра тое, што вам пісаць хочацца, а не маеце пад рукамі ні аркушыка паперы. Ці не так, пан Уладыслаў?

Кандратовіч разрагатаўся.

– Ці не цыганскага ты роду, Юльян? Як цыганка мне ўсё па палічках раскладваеш? Мо і ведаеш, колькі пражыву я на белым свеце, га?