Леанід Дайнека - След ваўкалака

— Усяслаў!

— Я, — пачулася з поруба, з-пад зямлі.

— Падыдзі да акна!

Павісла маўчанне. Хакалі ратамі разагрэтыя дружыннікі. Тоўсты белавалосы Тукы, моршчачыся, выціраў з мяккіх шчокаў пот.

— Лепш ты прыйдзі да мяне, Каснячка, — нарэшце даляцела з поруба. — Я князь, а ты халоп, хоць і носіш ваяводскую барвяніцу.

— Я заб'ю цябе, полацкі ваўкалак! — шалёна выгукнуў Каснячка.

— Ідзі сюды і забі, — спакойна адказаў Усяслаў. — Ідзі, калі маеш лішняе вока і лішняе сэрца. I ў гэта імгненне пачуўся баявы кліч:

— Рубон!

Так, добра ведаў Каснячка, крьгааць толькі палачане. Сотні маладых ярасных глотак дружна крыкнулі гэта слова, і невядомы атрад напаў знянацку на ваяводу і ягоных людзей. Амаль адразу ж упаў баярын Тукы. Меч рассек яго ад левай ключыцы да правага падпашша. Чудзін стаў над трупам брата, разгублена махаў баявой сякерай. Твар яго быў белы ад страху. На Чудзіна ўжо імчаўся вершнік, абвіты доўгай бліскучай кальчугай, з чырвоным шчытом у руцэ.

— Ты хацеў забіць полацкага князя і ягоных нявінных сыноў, — грозна сказаў вершнік. — Полацкая зямля помсціць табе за гэта.

Вялізнай жалезнай булавой ён ударыў Чудзіна ў скронь, а сам крыкнуў:

— Князь Усяслаў! Пачакай яшчэ трошкі, і мы вызвалім цябе!

— Гэта ты, Раман? — глуха данеслася з поруба. Голас у полацкага князя дрыжаў ад нецярпення і хвалявання.

— Я! — радасна адказаў вершнік.

Сеча зрабілася яшчэ мацнейшаю. Ваявода Каснячка пачуў словы Рамана і словы Усяслава, зразумеў, з якім ворагам сустрэўся. Літасці чакаць не выпадала, і ваявода закрычаў у перадсмяротнай тузе:

— Аспіды! Васіліскі! Пярэварацені праклятыя! Усіх вас пасяку!

Ён зваліў мячом двух ці трох палачан, але і сам атрымаў жорсткі ўдар кап'ём у левы бок, выпусціў зброю, заціснуў рукамі гарачую рану. Зямля паплыла перад вачамі, кроў паплыла між пальцамі. «Карачун мне», — млява падумаў ваявода і чырвонымі ад крыві рукамі пераламаў кап'ё, што ўпілося ў ягоную плоць. Дрэва на зломе было, як сыр, як косць.

Людзі ваяводы, убачыўшы, што Каснячка рухнуў з каня, на міг аслупянелі, бо ваявода заўсёды здаваўся ім несмяротным, а потым рынуліся хто куды. Але мячы ў палачан былі доўгія, а жыццё чалавечае кароткае, як дзіцячы пальчык.

I ў гэты час нібы мора выйшла, выкацілася з берагоў — тысячы кіян прыбеглі да поруба.

— Волю Усяславу! — грымнуў натоўп.

Раман, Белавалод з Ядрэйкам, яшчэ некалькі чалавек схапілі сякеры, з ліхаманкавай хуткасцю пачалі па бервяну раскочваць, разбіваць поруб. Трэскі сыпаліся наўкол. Пот выядаў вочы. Нецярпенне натоўпу расло. Некаторыя станавіліся на калені, хрысціліся, цалавалі пясок. Жанчыны, хоць іх было няшмат, галасілі, у позірках іхніх ззяла страшнае незямное святло. Усе чакалі, што вось-вось ударыць гром, узаўецца агонь і дым і з вогненнага яркага слупа выйдзе нехта незвычайны, непадобны на іншых, прыгожы і жахлівы гэтай сваёй непадобнасцю. Заміралі сэрцы. Пякучыя мурашкі поўзалі па скуры.

— Хутчэй! — пачаў прыспешваць Рамана і ягоных памагатых натоўп. У людзей калаціліся рукі, гарошыны слёз накочваліся на шчокі. Да поруба, да чорнай глыбокай ямы, у якую ён паступова ператварыўся, прыпаўзлі аднекуль калекі: бязногія і бязрукія, з велізарнымі гарбамі, сляпыя...

— Дай святла! — крычалі яны. — Вярні сілу! Выратуй!

Адзін з невідушчых учапіўся Белавалоду ў нагу, цалаваў яе і прыгаворваў:

— Я, як і ты, хачу стаць ваўкалакам, бегаць па лясах. Запалі святло хоць у адным маім воку.

— Я не Усяслаў, — ушчэнт разгубіўся, не ведаў, што рабіць, Белавалод. — Князь зараз выйдзе з поруба.

Смерды ж і халопы, рукадзельныя людзі і купцы з Падола крычалі:

— Дай хлеба!

— Дай справядлівы княжы суд!

— Згані полаўцаў з нашых ніў!

— Вярні з рабства дзяцей і жонак!

Чалавечы гуд і лямант рос. Так расце над небасхілам навальнічная хмара. Ужо сусед не чуў суседа. Ужо быў усюды адзіны крык, адзіны стогн:

— А-а-а...

I вось усе ўпалі на калені. I, вылезшы з поруба, стаў над змярцвелым народам бледнатвары шэравокі чалавек, стаў, як промільг маланкі, як удар грому, тройчы пакланіўся, ціха сказаў:

— Дзякуй вам, кіяне, што сыноў маіх выпусцілі з-пад зямлі пад сіняе неба...

Якія сны бачыліся Усяславу ў восеньскім лесе

Разам з сынамі я выйшаў з падзямелля. Сыны плакалі, убачыўшы сонца. Народ крычаў здравіцу, стаяў на каленях. Цёплым восеньскім ветрыкам ударыла ў твар, пайшла кругам галава. Я сказаў:

— Дзякуй вам, кіяне, што сыноў маіх выпусцілі з-пад зямлі пад сіняе неба.