Леанід Дайнека - След ваўкалака

— Святы ойча, — павярнуўся да іерэя Усяслаў, — не там, дзе трэба, ваюе твой крыж. Зноў востраць шаблі стэпнякі. Шарукан, як ненасытны крыважэрны гад, зноў выпаўзае з нары.

Бледны іерэй моўчкі слухаў вялікага князя, толькі доўгія пальцы рук мітусліва бегалі па залатым нагрудным крыжы.

Нечаканае з'яўленне Усяслава, ягоныя рашучыя словы, ягоны меч і пранізлівыя вочы выратавалі паганцаў ад непазбежнай смерці. Баярская раць зняла аблогу, адышла ад Берастова. Пры ўсёй нянавісці баяры не адважыліся ўзняць дзясніцу на вялікага князя, бо іхняя раць, прынамсі, большасць з іхняй раці, магла парваць іх на шматкі. Ды самае галоўнае было ў тым, што Усяслаў прывёз шчодры выкуп за паганцаў — пяцьсот грыўняў з велікакняжай казны.

— Дзе твая дружына, вялікі князь? — адразу ж, як толькі яны сустрэліся вока на вока, спытаў Лют і часта засоп носам, што азначала абурэнне і гнеў. — Позна ж ты прыйшоў.

— Чаму позна? — спакойна глянуў на яго Усяслаў. — Радуйся. Я выратаваў цябе і тваіх людзей. Каб не я, павалаклі б цябе на чамбуры [Чамбур — повад, за які прывязваюць коней].

— Адзін прыехаў, — яшчэ болей падліў гневу ў свае словы Лют. — Навошта ты нам адзін? Баяры бацьку майму галаву адцялі. Чаму не наваліўся ўсёй сілаю на баяр? Памятаеш, як дапамогі ў нас у пушчы прасіў, кляўся?

— Полацкія князі ніколі не былі клятваадступнікамі, — з годнасцю сказаў Усяслаў. — I не караць я хачу, а мірыць. Мірыць хрысціян з паганцамі, баяр са смердамі. Над усёй дзяржаваю палавецкая шабля занесена, а вы грызіцё адзін аднаму глоткі. Апамятайцеся!

— Хочаш мірыць лісу з зайцам? — крыва ўсміхнуўся Лют. — Толькі лапкі ад зайца застануцца.

— Жывуць, не выводзяцца і ліса, і заяц, — строга прамовіў Усяслаў. — Павінны быць і князі і рабы. Нельга без такога, як нельга пчалінай сям'і быць без маткі. Я дам вам зямлю. Караніцеся ў ёй, працуйце на ёй.

— Не трэба нам тваёй зямлі, бо скрозь яна крывавая. Мы пойдзем на Прыпяць-раку, — цвёрда адказаў Лют.

Яны стаялі адзін насупраць другога — князь і смерд. Хмурылася неба. Вецер вялізнымі жменямі кідаў у твары снег. Цямнела наваколле. Хутка на зямлю павінна была апусціць крылы чорная ноч, калі ў норы, у дуплы, у хаты зашываецца ўсё жывое, калі з лясоў выходзяць ваўкі-канарэзы.

Назаўтра Лют павёў сваіх людзей з Берастова. Пайшлі моўчкі, павесіўшы на спіны шчыты, каб не ўдарыла ззаду раптоўная варожая страла. Нават дзеці не плакалі. Толькі снег з цяжкім хрустам асядаў пад сотнямі ног. На памінальных вогнішчах спалілі ўсіх сваіх мёртвых і з трывогаю і сумам пазіралі на неба. Там, у недасяжнай вышыні, яшчэ плавалі клубкі густога чорнага дыму.

Лют баяўся засады і пагоні, хацеў як мага хутчэй вывесці раць з-пад Берастова. Два разы ён загадваў запальваць вогнішчы, але нават рук не пагрэлі каля іх — адразу ж праз імглу, праз часты снег крочылі далей. Вогнііпчы заставаліся ззаду, самотна гарэлі ў цемры, і вока баярскага выведніка пераконвалася, што здарожаныя, стомленыя паганцы адпачываюць.

Белавалод ішоў разам з усімі. Вяртання назад не было. У густым ельніку, упэўніўшыся, што нікога побач няма, ён зняў з шыі нацельны бронзавы крыжык, павесіў на калючую зялёную лапку, а сам, не азіраючыся, пайшоў, а потым пабег за паганскай раццю. Ён зрабіўся такім, як усе.

Нарэшце пасля цяжкай знясільваючай дарогі прыйшлі на сваю ранейшую стаянку, адкуль калісьці паклікаў іх Усяслаў у паход супраць полаўцаў. Буданы былі засыпаны снегам. Усюды гаспадарылі дзікі — успаролі лычамі амаль увесь пляц. Трох лычкуноў, падхлябістых, ікластых, засталі знянацку. Лют шыбнуў кап'ё, яно, праляцеўшы сажняў дзесяць, упілося ў калматы цёплы бок. Дзік завішчаў ад болю, рынуўся ў буралом, але неўзабаве ў сеседнім балотцы зняможана лёг на купіну. Усе вельмі ўзрадаваліся нечаканай здабычы.

Параіўшыся са старэйшымі, Лют рашыў да вясны пераседзець у пушчы, а з першым зялёным лісцем, з першым громам ісці на Прыпяць, далей ад баярскіх і княжых вачэй. Расклалі вогаішчы. Пачалі ачышчаць ад снегу, ладзіць буданы. Зямля была яшчэ даволі мяккая, і ў ёй капалі глыбокія ямы.

— На Прыпяці паставім хаты, — падахвочваючы людзей, казаў Лют.

Белавалод, шукаючы сабе прытулак, зайшоў у невялікі буданок. I ўздрыгнуў ад нечаканасці. Невядомы шыракатвары чалавек насцярожана глядзеў на яго з паўзмроку. Чалавек стаяў прытаіўшыся каля сцяны і, здалося, гатоў быў скокнуць, ударыць кулаком. Белавалод адхіснуўся назад, але, прыгледзеўшыся, здагадаўся, што ніякі гэта не чалавек, а палавецкі ідал, якога паганцы прыцягнулі са стэпу. Праўду кажуць людзі: кажух ляжыць, а дурань дрыжыць. Белавалод вельмі ўзрадаваўся яму, быццам гэта быў даўні добры знаёмец, з якім нямала з'елі солі за адным сталом. Ён сеў насупраць ідала на сплецены з акамянелых сукоў яловы кругляк, сказаў: