Леанід Дайнека - След ваўкалака

Кацера весела засмяялася. Яфрэм толькі дзеля прыліку хіхікнуў, ды вочы былі халодна-строгія, глыбока сядзела ў іх насцярога.

— Вось так я, баяры вы мае дарагія, чупрыну гадаваў, — скончыўшы апавяданне, ляпнуў сябе далонню па лысым цемені Ядрэйка. I тут, падышоўшы да падольскага торжышча, убачылі яны жорсткую бойку кіян з паганцамі-лесавікамі. Некаторыя ўжо ляжалі на зямлі. Жонкі і дзеці з плачам вялі, цягнулі сваіх мужоў і бацькоў дадому. Але найбольш гарачыя вырываліся з рук родзічаў, зноў, ашалелью, кідаліся ў людскі гушчар, дзе ўзляталі і апускаліся кіі, мільгалі кулакі, зварочваліся набок насы.

— Божа мой, што тут робіцца? — усклікнула Кацера і раптам паспешліва ўзяла Ядрэйку за руку: — Глядзі, глядзі — ці не нашага чалавека пацягнуў вунь той доўгавалосы?

Якраз у гэты самы момант Лют, схапіўшы аберуч абмяклага Белавалода, цяжка ішоў праз натоўп. Светла-русыя валасы наліплі на лоб, пад вокам, як вялізная слівіна, быў сіняк.

— Белавалод! — прарэзліва закрычаў Ядрэйка і рынуўся да Люта: — Аддай нашага чалавека!

Лют няўцямна паглядзеў на разгневанага рухавага таўсцячка, які невядома адкуль з'явіўся перад ім, аблізаў сухія губы, сказаў:

— Ён наш.

I пайшоў далей. Але Ядрэйка ўчапіўся яму ў плячо:

— Аддай, звярыны сын, Белавалода!

Тут нехта з паганцаў, доўга не думаючы, саўгануў рыбалову пад дых кулаком. Ядрэйка пахіснуўся (у вачах закруціліся маленькія бліскучыя рыбкі) і цяжка сеў на пясок..

Усяслаў вярнуўся з пагоні. За раку Снапарод загналі Шарукана, адбілі абоз і ўзялі шмат багацця палавецкага і нарабаванага стэпнякамі ў час набегу. I яшчэ, што асабліва радавала вялікага князя, выбавілі з няволі каля тысячы палонных. Гэта ў большасці сваёй былі смерды, захопленыя ў час працы на сваіх палосах. Было некалькі купцоў. Іх полаўцы перанялі на Дняпры, лоддзі спалілі, тавар і гаспадароў тавару ўзялі з сабой.

Няшчасныя змучаныя людзі, якія ў думках ужо навекі развіталіся з родным небам, аслупянелі ад радасці. Потым кінуліся цалаваць капыты коням, ногі і рукі воям. Страшна было глядзець на іхнія твары — у пісягах ад палавецкіх нагаек, абгарэлыя на сонцы, апухлыя ад слёз.

Сярод жанчын было некалькі вар'ятак. Адна падняла з травы ладнаваты белы камень, прыгарнула яго, як немаўля, да грудзей, пачала сухім танюсенькім голасам спяваць калыханку:

У велікакняжым палацы ў Кіеве Усяслава чака-ла мноства навін, добрых і кепскіх. Прыплыла з Полацка княгіня Крутаслава з сынамі, з усім дваром, з болынай часткаю дружыны. Крутаслава ў ільняной торбе прывезла вялізны кавалак жоўта-карычневага прамяністага бурштыну, аддала мужу, сказала:

— Ад бяссоння гэта. Кладзі ў голаў ноччу, і сон адразу твае вочы заплюшчыць. Бачу я, што дужа стаміўся, пацямнеў ты, князь.

Усяслаў, абкружаны сынамі, моцна пацалаваў Крутаславу, гарэзліва ўсміхнуўся:

— Які сон, хоць [Хоць — любімая жонка] мая, калі ты побач?

Княгіня заружовілася, белай шчакой прыпала да цвёрдага мужавага пляча. I мо ўпершыню адчуў вялікі князь, як хутка бяжыць жыццё.

Уначы гарэлі над Кіевам яркія буйныя зоркі. 3 любімым сынам Расціславам глядзеў на іх з акна княжага церама Усяслаў, прамовіў у роздуме:

— Перажывуць яны нас з табою, сын. Усіх перажывуць, каму дадзена дыханне. А некалі ж чалавек як звер быў — ні чытаць, ні пісаць, ні слова разумнае сказаць не ўмеў. Пазіраў на іх са сваіх цёмных пячораў і аб нечым думаў. Часцей глядзі на зоркі, бо неба — тая ж кніга, і, можа, прачытаеш, хоць не ўсе, думкі мінулых людзей.

Узяўшы кіеўскі сталец, Усяслаў адразу ж патаемна разаслаў ва ўсе бакі верных людзей, каб слухалі, што гавораць пра яго, вялікага князя. Не толькі ў Кіеве такія людзі былі, але і ў Чарнігаве, Пераяславе. Даведаўся ён ад іх, што толькі жменька баяраў пабегла з Ізяславам да ляхаў, пабеглі тыя, у каго ў Кіеве і ў кіеўскіх ваколіцах не было сядзіб. Астатнія ж заперліся ў вотчынах, бераглі сваё дабро. Данеслі верныя людзі, што ходзяць паўсюдна вялізныя натоўпы тацяў, паляць, руйнуюць, рабуюць. Паміж тых тацяў ёсць і смерды, і рукадзельнікі з Падола. Вялікую злосць маюць яны супраць старой чадзі. Усяслаў загадаў злавіць асабліва зацятых. Злавілі каля двух дзесяткаў і на страх іншым распялі на варотах і на частаколе баярскай сядзібы, якую яны збіраліся агнём і дымам пусціць у неба. Прыкутыя жалезнымі цвікамі да бёрнаў, курчыліся таці ад вялікага болю і крычалі, што хутка надыдзе іхні век, што яны буцуць сядзець у харомах за хлебнымі сталамі, піць салодкі мёд, а князі і баяры будуць сохамі араць іхнія нівы. «Спаліць сонца белыя баярскія твары, — хрыпелі, паміраючы, таці. — Чорная зямля наб'ецца ім пад пазногці. Будуць баярыні, зняўшы з рук і шыяў срэбра, мыць ногі нашым жонкам». Але заціхалі стогны, храпы і шэпты, непарушна сядзелі ў руках і нагах вострыя жалезныя цвікі, і ўсё бліжэй паддётвала прагнае вараннё, з крыкам кружылася, выбіраючы, на якую мёртвую галаву апусціцца. Вочы ў тацяў ціха патухалі, рабіліся як цвёрдыя каменьчыкі.