Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

— Саромеешся і слова сказаць мне.

— Апусціўся ты, Якуб,— не стаў віляць Мар'ян.

— Апусціўся,— не аспрэчыў яго і Якуб.— Хлеб жавы прывыклі есці чысценькі. А што за гэтым хлебам. А... Апусціўся, таму прыйшоў да цябе, пакуль сорам яшчэ маю... Бяры, Мар'ян, пячатку. Во яна, прымай.— I Якуб выцягнуў з кішэні калгасную пячатку, хукнуў на яе, ляпнуў на цырату і адхапіў руку, бы апёкся. Уздыхнуў з палёгкаю, сеў прама, выпрастаў ногі.

— Гэта што яшчэ за новасці...— Мар'ян не ведаў, што і падумаць.

— Гэта не новасці. Ты, Мар'ян, усё ж як-ніяк чалавек ваенны і з наганам.

— Ды няма ў мяне ніякага нагана. Здаў я пісталет.

— Ну вось, бачыш, быў пісталет. А я ўсе гэтыя гады толькі з пугаю. Ні нагана, ні пісталета ніколі не меў.

I было падобна, што Якуб шкадаваў, наракаў на лёс, які не даў яму ні нагана, ні пісталета, хітрыкаваў, але і горыч чулася ў яго голасе, бы, здаецца, ён і апраўдваўся адначасова, прасіў літасці, і дакараў у нечым Мар'яна. Толькі вось аб чым, Мар'ян не цяміў, дзе ж, калі ён насаліў Салілу. А Якуб працягваў:

— Пра мяне ты не думай. Я пайду сторажам. Мяне ўсё роўна вось-вось прагоняць... У старажы падамся. Чалавекам буду. У старажы падамся, адасплюся. Чалавекам стану. Ты гэтага не зразумееш, Мар'ян, адасплюся.

— Ідзі праспіся,— зазлаваў Мар'ян.

— Не, Мар'яне, не. Я не п'яны. Я норму сваю ведаю. I жонка ведае. Ты думаеш, перабраў бы я, выпусціла б яна мяне з хаты? Пад замок бы, штаны б адабрала, арыштавала і штаны. Ты маю жонку не ведаеш, Мар'ян, золата яна ў мяне.— I Якуб яшчэ доўга гаварыў пра жонку, а скончыў нечакана і ўмольна: — Давай згоду на старшынства. Аслабані мяне, Мар'ян, хочаш, на коленцы перад табою стану.

I Якуб бухнуўся пасярод хаты на коленцы. Мар'ян збялеў, азірнуўся на дочак, што стаіліся на печы. Добра яшчэ, што Стэфы ў хаце не было, карову якраз даіла. I так моташна зрабілася яму на душы, брыдка, што ён не разважаючы кінуўся да буфета, узяў паўлітроўку, наліў, выпіў і толькі тады зірнуў, успомніў пра Якуба. Той усё яшчэ стаяў на каленях.

— Ды ўстань жа ты, сукін кот,— закрычаў ён, як некалі крычаў на дзетдомаўцаў.— Ты ж старшыня калгаса. Падымайся, сволач...

— Вось што не, то не, Мар'ян. Не сволач.— Якуб падняўся, схапіў з лавы фуражку.— Совесць не ўсю яшчэ згубіў, таму і прасіў цябе аслабаніць мяне. Сам прыйшоў ці выгналі, розніца ёсць. Пагалоска не тая, дзеці ў мяне... Больш назаляць табе, прасіць цябе не буду. I гордасць яшчэ ў мяне... Толькі ты не поймеш, не поймеш.

— Садзіся за стол, гардзец.

Але Якуб так і не прысеў больш. I завяршылі яны гаворку стоячы, абодва аднолькава помслівыя, адзін — у сваёй гордасці, другі — ад пагарды і шкадобы. I згаварыліся, прыйшлі да міру і ладу. Мар'ян прыняў калгас, таму што, хоць і адгаворваўся, хацеў быць старшынёй. Чуў сілу: пераверне зямлю. Пераверне, толькі б было куды ўперціся. Толькі б пагадзіліся на яго калгаснікі і райком.

— Пра гэта не думай,— супакоіў яго Якуб.— Калгаснікі на ўсё згодныя. А ў райкоме пра цябе ўжо заводзілі гаворку. Там толькі сумняваюцца, ці не мала гэта для цябе, ці згодны ты ў нашым гнаі калупацца.

Мар'ян быў згодны, чаму б не пакалупацца. Мо іменна гэтага ён і прагнуў, пакідаючы граніцу, думаў аб гнаі і роднай сваёй зямельцы, служачы на граніцы. Здалёку тая зямелька была яму такая любая і такая блізкая, бы на самай справе насіў яе пры сабе, каля сэрца. На граніцы ён бачыў перад сабой не граніцу, а сваю хату, возера Беліч, родныя балоты і кусты стаялі заўсёды ўваччу яму.

— Дзякуй табе, Мар'ян. Спасіба, выручыў ты мяне,— кланяўся, пакідаючы хату, Якуб, але ў тых яго паклонах была не толькі падзяка, але і здзек, што ён і пацвердзіў, ужо адчыніўшы дзверы:— Кіруй, кіруй, даражэнькі, а я пагляджу, як ты не апусцішся. Пагляджу, праз колькі дзён ты галіцца забудзеш.

Але гэтага якраз Якуб і не ўбачыў. Старшынства Мар'яна надоўга не зацягнулася. Не прайшло і паўгода, як ён запіў. Запіў нечакана для сябе, калгаснікаў, жонкі і дзяцей. Здаецца, на тое не мелася ніякай прычыны, хаця, пэўна, яна ўсё ж была, была... Але даходзіць да яе Мар'ян не хацеў, як не хацеў нічога ўспамінаць аб сваім старшынстваванні. Ён адсек, высек з памяці тыя тры глухія гады. I што тут было дзіўна — гэтыя тры гады зніклі і з памяці вяскоўцаў, як іх і не было. Быццам ніколі Мар'ян Знавец не ўзначальваў іх калгас, не помнілі людзі такога. А вось што піў, то ў кожнага на памяці. Мо таму, што ні пазней, пасля тых трох гадоў, ні раней амаль у рот гарэлкі не браў. А тут як насланнё нейкае, нібыта сам гасподзь бог вылез з бажніцы ў красным куце, сеў пад сваім вобразам і набраўся да непрытомнасці. I па густу яму прыйшлося тое зелле, упадабаў ён яго, піў кожны божы дзень. I амаль кожны тыдзень хадзіла Стэфа па хатах, шукала свайго чалавека, цягнула дамоў. Так што каб валяцца пад плотам, ён не валяўся. Абдымаў слупы, часам і біўся з імі, збіваў да крыві рукі. I такое здаралася. Але быў ён заўсёды чыста паголены, штодзень, не зважаючы на тое, колькі звечара выпіў. Штодзень ранкам сам падшываў да кіцеля свежыя падкаўнерыкі. Хадзіў адпрасаваны, чысты, дагледжаны, толькі п'яны. I п'янства яго ніколі не было буйным. Заўсёды ўсмешлівы і пры парадзе, прынамсі, перад народам. А як там было ў роднай хаце, пры зачыненых дзвярах, таго ніхто не ведаў.