Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

Плакаў крывавымі слязьмі дуб, жоўкла, курчылася і трашчала ў агні лісце.

Да гэтага дуба, каля якога некалі загінуў апошні яцвяг, да якога і сёння, адчуўшы, што кончыўся век, імкнуцца зубры, і павёў Барталамеуса Сноўдала. I тыя паўкіламетра, што засталося бегчы да дуба, даліся яму вельмі цяжка. Ён жа быў апошнім, на ўсю пушчу адзіным зубрам. Ён загіне, і доўга-доўга ніхто больш не прыйдзе сюды па смерць сваю. Мо наогул ніхто ніколі не прыйдзе больш сюды. Ён, адроджаны, забудзе дарогу ці пракляне гэтае месца. I ўласнае адраджэнне, у якое ён верыў, якое прадбачыў, не дарыла яму ўжо радасці. Сноўдала ступіў на край балота, у след яцвяга, і, як калісьці яцвяг, павярнуўся, каб апошні раз паглядзець на пушчу. Пад лёгкім подыхам ветру цепенька трымцеў сухі зморшчаны ліст, што цудам уцалеў на дубе. Ён прыслухаўся да яго трымцення, зноў уцягнуў у сябе барвовы снег, каляровае неба — рознакаляровы свет, такі ж трапяткі пад сонцам, як і той адзіны на дубе ліст, іскрысты, пералівісты, захоркаў, затрубіў, падаючы голас Барталамеусу, што недзе заблукаў у пушчы, навёў яго на сябе, як пекалі наводзіў на сябе сваю смерць яцвяг. Узняў галаву і пайшоў да дуба, здалёку выхопліваючы яго вокам увесь цалкам, на ўсю вышыню і на ўсю шырыню. Адзін толькі дуб такі застаўся на ўсю пушчу, і мо на ўвесь свет, з сіваю, як у зубра, барадой у бурай і сівай парэпанай кары, як брані, і кубло чорнага бусла ўжо недзе ў небе, пад воблакам. Сноўдала спыніўся пад дубам, ухапіў жолуд, што вывернуўся з-пад яго капыта, хрумкнуў ім і зноў падаў голас, але цяпер ужо не Барталамеусу, а тым, хто супакоіўся пад гэтым дубам, яцвягу і сваім, паведаміў ім, што ён прыйшоў, ён з імі. Стрэлу ён не чуў, нічога не чуў, штосьці толькі стукнула яму між лапатак, узняло ў паветра, згусцілася святло: збілася ў адно чырвонае, белае, блакітнае. Свет зноў стаў аднатонным, чорным тунелем, па якім не толькі адыходзяць, але і вяртаюцца.

I ён вярнуўся, адрадзіўся з семені, што раскідана па свеце яго бацькамі, з шарсцінкі маці, подыху ветру, з гуку. I цяпер зноў ішоў тымі самымі сцежкамі, па якіх хадзілі яго бацькі, па якіх некалі хадзіў і ён сам. Але сцежкі гэтыя перамяніліся. I Сноўдала ніяк не мог уцяміць, лепшымі ці горшымі яны сталі. Хацеў выйсці да вёскі, да стагоў, паскубці свежага мурожнага сена, ён жа выправіўся ў дарогу не блізкую, і трэба было берагчы сябе, каб адолець гэтую дарогу, але выбрыў ён да чагосьці незразумелага, незнаёмага. Незнаёмага на паверхні, а там, у глыбіні, здаецца, усё заставалася, як і раней. Стагнала пад ім падземнае возера, плавалі ў ім бязвокія чорныя рыбіны, цягнулі, смакталі з гэтага возера каранямі, як помпаю, ваду дрзвы і кусты. А вось у кустах, сярод язміну і бэзу, дзе колісь з блакітнай гліны струменіла блакітная крынічка, знаходзілася нешта сапраўды незразумелае, што насцярожыла Сноўдалу. Каб напалохаць, адагнаць гэтае незразумелае, Сноўдала стаў капыціць зямлю. Але ніхто не спалохаўся, не кінуўся прэч. Тады ён рушыў сам наперад. Спатыкнуўся аб невысокую, да каленяў яму, агароджу. Спыніўся, не ведаючы, што рабіць,— ці то пераступіць яе, ці то паваліць. Пераступіў. I выйшаў на двух магутных, задумлівых і з вялікімі бародамі дзядоў, што стаялі плячо ў плячо. Дзяды, хоць ён і быў ужо з імі побач, не крануліся нават. Сноўдала прыгледзеўся і зразумеў, што яны, падобна яму, таксама адроджаныя, крыху, праўда, не зусім так, як ён.

— Ну, чаго стаіш,— звярнуўся да яго адзін з дзядоў.— У нагах праўды няма.

— Так, так,— пагадзіўся з ім другі.— Добрдзень, добрночы табе. Куды на ноч гледзячы?

Сноўдала занепакоіўся, захоркаў, затупаў капытамі, выгнуў шыю.

— Не хвалюйся, маўчы,— зноў азваўся адзін з дзядоў.— Мы чуем, мы ведаем. Нам голасу не трэба. Так, Іван?

— Так, так, Міша. Нас голасам не падманеш. Мы праз такое прайшлі...

I Сноўдала ўспомніў гэтых дзядоў — браты яны. Згадаў, праз што яны прайшлі. Гэта было на яго звярынай памяці.

— Вось бачыш,— узрадаваліся дзяды,— мы ўжо ведаем адзін аднаго. А яшчэ гавораць, гара з гарою не сходзіцца. Усё на белым свеце сыходзіцца.

— З такой нагоды можна было б і чарку, Сноўдала. Як ты, Міша?

— Так, так, Іван, ды толькі...— I Міхайла каменна ўсміхнуўся з бетону.

— Эх, так тваю маць,— вылаяўся Іван.

Міхаіл падціснуў вусны:

— Вось як мацюгаўся ты на тым свеце, так і цяпер мацюгаешся.

— Прыроду, натуру, Міша, не пераробіш. Гэта табе не зямелька-маці.

— Вось таму што натурныя, мы і пайшлі з табой раней веку, Іван, у зямельку-маці. З-за натуры нашай.