Віктар Казько: Хроніка дзетдомаўскага саду

I Сноўдала пабег, не адрываючыся далёка ад Барталамеуса, але і не падпускаючы яго блізка, каб ён мог стрэліць. Калі ж адчуваў, што Барталамеус ужо стаміўся, сцішваўся, адпачываў і сам, распаляў і злаваў Барталамеуса, даводзячы яго да шаленства. I тады бег далей, пакуль сам не завальваўся. Дазволіўшы сабе апошні адпачынак, Сноўдала адчуў, што вочы адмаўляюць яму, усё вакол як у тумане, зразумеў, што прыспеў час заканчваць іх гульні з Барталамеусам. Барталамеус ужо азвярэў ад гэтых гульняў; калі ён выходзіў з хаты як паляўнічы, мо і палічыў сустрэчу з ім, са Сноўдалам, за паляўнічае шчасце і як за шчасцем у азарце кінуўся за ім, цяпер жа ён гоніцца за ім раз'юшаны, з крывавымі чорцікамі ў вачах. I нічога на свеце не існуе для яго больш, акрамя той жаданай хвіліны, калі куля з прагавітым прычмокам увап'ецца ў яго, Сноўдалава, цела, праніжа сэрца і пенным струменем лінецца гарачая кроў. Сноўдала зрабіў некалькі кругоў вакол Барталамеуса і бачыў яго вочы — свае вочы, калі ён наносіў свайму пераможанаму саперніку апошні ўдар. Зацвяліў ён ужо Барталамеуса і сам сябе зацвяліў, змучыў. I зацвеленасць, змучанасць гэтая напалохала Сноўдалу. Ён прыгадаў, што бачыў ужо ўсё гэта, даўно ўжо ўсё гэта было, стагоддзі назад. Вось так, як сёння Барталамеус за ім, ганяўся ўжо на яго зубрынай, звярынай памяці чалавек за чалавекам. Мноства людзей за адным чалавекам. I той, што ўцякаў, быў, як і ён, Сноўдала, апошнім у родзе. Апошнім яцвягам, і звалі яго таксама Сноўдалам. I пагоня была таксама доўгай, праз лясы, рэкі і балоты. Спачатку здавалася, што яцвяг, яго даўні цёзка, гуляе з тымі, што гоняцца за ім, у хованкі, так лёгка бег ён, даваў нырца ў непраходныя, здавалася б, зараснікі, ведаў пушчу, у якой нарадзіўся, якая належала яму, да апошняй купіны. Толькі вось адзенне яцвяга было ў крыві, у крыві было і адзенне загоншчыкаў, і крывавыя чорцікі скакалі ў іх вачах. I нічога на свеце яны не бачылі, не бачылі і самога свету. Адно гэтага апошняга яцвяга, што застаўся яшчэ жывы, схаваны балотамі. Яцвяга, якога трэба было дагнаць і забіць. Да гэтага яны ўжо забілі яго сына і жонку. Цяпер прыспеў яго час. Ён, пэўна, ведаў, што яму не ўцячы, але ўсё ж на штосьці спадзяваўся, таму што хацеў жыць. Развітваючыся са сваёй зямлёй, са сваім небам і пушчай, ён на бягу кратаў, гладзіў рукамі векавечныя дубы, абдымаў іх, звярынымі сцежкамі вёў за сабою пагоню туды, дзе былі пепраходныя балоты, куды асцерагаўся забрысці і сам звер, куды ведалі дарогу адны толькі зубры, таму што яны прыходзілі туды паміраць, каб ні адно вока не бачыла іх смерці, каб і ваўкі не расцягвалі іх костак.

Яцвяг добра ўжо апярэдзіў пагоню, быў ужо на краі балота і, здавалася, уратаваўся. Спыніўся каля вады і багны, што дыхала смуродам і туманам, якую не маглі скаваць і самыя лютыя маразы, якая гарэла сама па сабе, калі выпадала спякотнае лета: балота падсыхала, вады ў ім менела, і ад смуроду дохла ўсё жывое. Вось і тады і браў сваё агонь. Яцвяг стаў вызваляць смурод з багны, нібыта цвяліў нячыстую сілу, што засела ў той багне, зашоргаў у балота, у жабер палкаю. Ускаламучаная вада, што адстойвалася месяцамі, злосна ўспенілася, запыхкала атрутнымі бурбалкамі, а яцвяг у крывавым сваім адзенні, ускудлачаны, што лесавік, пасміхваўся толькі ў чорную як смоль бараду і падскокваў ад радасці. Нарабіўшы смуроду, што і самому дыхаць ужо было немагчыма, адышоўся ад балота, выкрасаў агонь, запаліў паходню з бяросты і зноў ступіў у ваду, ужо, можна сказаць, недасягальны для пагоні. Тая бралася бокам, абыходзячы балота, пэўна, ведала, што яно непраходнае. I зубр парадаваўся ўжо за чалавека, з якім у яго было адно імя. Але тут адбылося нешта незразумелае: Сноўдала-яцвяг закрычаў, павярнуў на сябе пагоню. Сноўдала-зубр здзівіўся, і так яму зрабілася прыкра, што ён аж затрубіў. I пагоня пайшла на гэтыя два галасы, абмінула зубра і скіравала на яцвяга. А той няспешна адступаў, зацягваючы яе ўсё далей, далей у балота, і сам усё глыбей і глыбей заходзіў у ваду, трымаючы над галавой паходню. Недзе пасярэдзіне балота вада абціснула яму ўжо грудзі, пагоня прыпынілася. Яцвяг адчуў гэта, зрабіў два крокі, вады паменела, яна цяпер ледзь даставала яму да каленяў. Ён павярнуўся да ворагаў тварам, закрыўляўся, загукаў, падахвочваючы іх ісці далей. I ворагі з перасцярогай, але пасунуліся за ім, ваяўніча размахваючы аголенымі мячамі, спяшаючыся паспытаць імі яго цела. Ён ухіляўся ад іх, хапатліва, па-рачынаму сунуўся да берага, на сухое. I дапяўся да сухога, выцягнуў з абдымкаў багны пагоню і пабег скачкамі па палянцы да дуба, што самотна стаяў на астраўку. Пад пераможныя ўжо крыкі сваіх ганіцеляў дабег да дуба, шырока размахнуўся і кінуў паходню ў багну. Імгненна схапілася, зашугала па вадзе полымя. Пагоня замерла, забылася і пра яцвяга. А той стаяў, уціснуўшыся плячыма ў дуб, пасміхаўся людскому спалоху і агню, што высвеціў яго з ног да галавы, надаў чырвані і барвы яго акрываўленаму адзенню. Яцвяга засеклі моўчкі, бязгучна, ён толькі ўскінуў да грудзей, склаў крыжам рукі, выпнуў грудзіну. Першымі і ўпалі на зямлю гэтыя яго складзеныя крыжам рукі; потым пакацілася і галава з маленькім застылым ва ўсмешцы ротам, маленькімі і з той жа ўсмешкай вочкамі, слізганула па дубе, акрывавіла яго і ўпала пад ногі, якія не паспелі і сагнуцца. Самому яцвягу, тулаву яго ўпасці на зямлю так і не далі, паднялі на мячы, узнялі ў неба. Шугала полымя, трубіў зубр, правіў трызну па апошнім яцвягу, адначасова і па яго ворагах, якім ужо было наканавана загінуць у гэтым топкім балоце.