Віктар Казько - Хроніка дзетдомаўскага саду

А мо і на самай справе не было ніякай птушкі... Не, была, ды знікла раптоўна, пе дачакаўшыся, пакуль мы вырасцем, пакуль народзяцца і нашы дзеці, народзяцца і пацешацца, гледзячы на яе, знікла разам з рэліктавым гаем, прышэльцам з далёкага часу і цёплых краін, госцем невядомых нам на нашай зямлі планет, якія невядома з кім знаёмяць нас, аб нечым сведчаць, ад нечага папярэджваюць, нешта гавораць нам, а мо выказваюць, што такое простая чалавечая радасць. I вось гэтую радасць знішчылі. Высеклі ліпы, выразалі кедры, выкарчавалі лістоўніцы, коркавыя дрэвы мо і самі зніклі, як выпарыліся, расталі, якая ж карысць нам тут ад таго заморскага коркавага дрэва, паспускалі на зямлю арлоў і арланаў, падрэзалі крылы ў сокалаў і беркутаў, а калібры, пэўна, ператварыліся ў дым, шэра-руды такі, як ад грыба-пыхалкі: наступілі на яго ўлетку — быў ён і знік, пых — і няма. Толькі рудое воблачка над травой і халадок па скуры. Усё з'ела, звяла сякера, розум ці безразважнасць. Раёну не хапіла зямлі пад кок-сагыз ці яшчэ пад нешта там. Ад таго кок-сагызу сёння таксама не засталося ўжо і знаку, як і ад мноства іншага, чым у свой час спрабавалі апладніць гэтую зямлю, надаць ёй высакароднасці: кок-сагыз, лубін, ці люпін, кукуруза, торфаперагнойныя гаршчочкі. I нават сібірскім кедрам хацелі ўпрыгожыць. У адным месцы, каля дзетдома, рэчкі Пятлянкі, кедр, які ўжо рос там, адорваў чалавека арэшкамі, высеклі, каб праз гады тры-чатыры, шчыра забыўшыся пра тое, пачаць садзіць на новым месцы кедравы бор. I цягнулі саджанцы праз усю краіну, везлі самалётамі з Заходняй Сібіры, утыкалі ў чорную зямлю. Леснікі, а ў іх ліку ўжо і дзетдомаўцы, што к таму часу падраслі, палівалі тыя саджанцы потам сваім. Не дапамагло. А якая цудоўная была кампанія па нарыхтоўцы курынага памёту. У той кампаніі ўдзельнічалі нават ужо і мы, дзетдомаўцы, ганяліся, здабывалі той памёт з-пад кожнай куркі і кожнага пеўніка. Дзе ён цяпер, адным бы хоць вокам зірнуць на цуд-колас, які ўзняўся на тым памёце, зірнуць бы на цуд-галаву, якая знесла такую высакародную ідэю. Усё забылася, усё адышло ў небыццё пад смех і стогн палескіх вёснаў і зімак, не засталося ні засечыны, ні зарубіны на памяці тых, хто ішоў следам, як, зрэшты, і ад рэліктавага гаю.

Хаця ад гаю зарубіна засталася. Ды якая яшчэ! Я адкідваю тут паданні і казкі, якія складаюць аб ім сёння, прыгадваю толькі дзень мінулы. Плакалі ў той дзень людзі, плакаў прэсвітэр баптыстаў, у той час яшчэ няверуючы, былы партызан, упаўнаважаны па нечым ад раёна, ён заўсёды быў пры нагане і ездзіў па сяле на матацыкле. Прыйшоў да бога, прызнаў яго, калі пачалі высякаць гай, паставіў на вечны прыкол матацыкл, здаў ці ўтапіў недзе наган, пакінуў людзей, пабудаваў у лесе курэнь, як будавалі іх партызаны ці бежанцы ў час вайны. Жыў у тым курані да позняй восені, пакуль не выпаў снег і не прыціснулі маразы. А як толькі першая мяцеліца адпела гай, звяроў, якія вадзіліся ў ім, птушку калібры, зноў аб'явіўся сярод людзей. Сказаў, што было яму знаменне і ён увераваў. Выцягнуў з хаты ўсё магазіннае і на заводах зробленае, пакінуў адны голыя сцены і лавы, упрыгожыў гэтыя сцены ад рукі нісанымі баптысцкімі выслоўямі. Сярод гэтых выслоўяў цьмяна, безгалоса, без радыё, без тэлевізара жыве і сёння. I гэта яму належаць словы: спачатку знікнуць пчолы, потым рыбіны, а потым і чалавек. Мо гэта і ёсць яго знаменне, той знак, што пабачыўся і пачуўся яму, калі ён, як напаўвар'ят, жыў у адзіноце ў сваім курані сярод маўклівай пустэчы былога рэліктавага гаю. Не ведаю, а гадаць не збіраюся. Але пчолы ў яго сёння ўжо звяліся. Усе борці, што стаялі на дубах, асірацелі. Мор, клешч падушыў яго пчол. I не толькі яго...

Плакаў, шкадаваў гай Мар'ян Знавец, і я выпадкова быў сведкам таму. Прызнаюся заднім чыслом, мне было сорамна за яго. Доўга, вельмі доўга я ніяк не дараваў яму, не мог забыць яму тых колішніх ужо слёз. Мо і сёння я і мае сябры дзетдомаўцы не даравалі іх яму. Вельмі ж нікчэмнае, вартае жалю відовішча, калі плача мужчына, акалі ж плача сам бог — гэта наогул штосьці пепрыстойнае. Забіваць трэба такіх багоў, забіваць, як толькі завязваюцца ў іх слезы.

Мяне і яшчэ некалькі шкетаў прывялі ў кабінет Мар'яна на расправу і пакаранне. Мар'ян, вялікасны, як бог, сядзеў у сваім, зробленым з дубу, крэсле з высокаю, вышэй галавы, спінкаю, і стол перад ім быў таксама дубовы, вялізны, хоць у більярд на ім гуляй, і сукно на ім як з більярднага стала. Такія сталы, такія крэслы ўжо адышлі, а ў той час кіраўніка, які не меў бы іх, і ўявіць сабе было нельга. Мармуровы чарнільны прыбор з абавязковымі ў адной з чарніліц засохлымі мухамі, лічыльнікі — па правую руку; паперы і ўсялякая дробязь — па левую, а над усім і між усяго — афіцэрскі кіцель, чалавек у афіцэрскім кіцелі, які зашпілены на ўсе гузікі і пад падбародак на пару кручкоў — стаячы каўнер з бялюткім падкаўнерыкам. Але якраз на тую хвіліну каўнер у Мар'яна быў расшпілены, а падкаўнерык выдаваў трохі шэрым. Гэта ад поту, гэта мы, шкеты, увагналі яго ў пот, не памятаю, праўда, чым, што мы тады ўтварылі. Але, па ўсім, штосьці добрае, таму што нас знялі па яго загаду з гарышча, як часта здымалі і раней, бо мы любілі сваё старое гарышча. Любілі за тое, што там заўсёды было цёпла і ўтульна, добра гуляць, хораша думаць, проста сядзець, спаць — усё хораша. Заўсёды адчуваецца штосьці незразумелае і таямнічае ў падстрэшшы паміж каленамі пячных комінаў і ў грудзе смецця, назапашанага яшчэ з колішняга часу, шмат таямнічага і ў кублах, што звілі сабе канаплянкі паміж абшываннем і сценамі. Мы заўсёды там штосьці шукалі. Шукалі ўсё, што належала колішнім людзям, нашым дзедам, бацькам, мінуламу. Мінулае ж заўсёды пакідае аб сабе след, знак, памяць. Адыходзячы на той свет, мы пакідаем на зямлі ўсё, што некалі ўсцешвала нас, усё, што нажылі, цацкі, забаўкі, каштоўнасці, смецце, непатрэбшчыну і тое, без чаго мы як без рук, што неабходна нам на кожны дзень, кожную хвіліну. А ў нашай жа хаце некалі жылі пагранічнікі. I мы думкі не дапускалі, што ад іх засталося толькі гэта: былі, жылі. Не і не, сляды іх жыцця, прысутнасці на зямлі павінны быць куды больш значнымі і важкімі, чымсьці проста гукі, проста памяць. Пасля іх павінна застацца яшчэ штосьці, здольнае пацвердзіць, што мы ідзём за імі, ступаем у іх след. Іменна адбітак гэтага следу і патрэбны быў нам. Патрэбны да слёз, да сардэчнага замілавання, да слепаты, дрыжыкаў і спалоху ў пальцах. Ну, хаця б старую чырвонаармейскую зорачку, сплюшчаны, з'едзены часам гузік, пабітую спражку ад рэменя — і ўсё, нічога нам больш не трэба, бо нішто не здольнае больш так усцешыць нашу душу. Гэты гузік, зорачка, спражка, што ўзяў ты ў свае рукі, ужо ж не проста звычайная рэч — гэта прывітанне, усмешка, дараваная табе мо нават тваім бацькам ці братам. Шчырае прывітанне і лагодная ўсмешка і незнаёмага табе чалавека, які нарадзіўся нашмат раней за цябе, змагаўся і памёр за цябе. Ты — яго нашчадак. I зразумеў ты гэта не праз музей, дзе вакол усё толькі экспанаты. Дарагія, родныя, пазначаныя крывёю, але ўсё роўна экспанаты. Мінулае ж, сляды якога ты адшукаў сам, якое ты трымаеш у сваіх руках,— гэта ўжо і голас, і пагляд, сустрэча і развітанне. Гэта назаўсёды. I гэта зусім не мінулае — будучыня твая.