Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

Урэшце яго пазнаёмілі з тайнымі знакамі, жэстамі i паролямі яго ступені (каб мог у Пецярбурзе, у Вільні, нават i за мяжой пазнаць сваіх), далі яму новае імя i прозвішча, а таксама паказалі тайны шыфр для перапіскі.

Калі вярнуўся ў Вільню, яго самі знайшлі віленскія браты. Спачатку ён быў радавы ў адной з іхніх ячэек, мала што значыў, слухаў ды назіраў, пра што гаворыць віленская інтэлігенцыя, дакладаў пра гэта на сваіх зборнях, а пазней, ужо ў Мінску, пачаў расці, дайшоў да Дзядзі. У апошні час Муха «апекаваў» тутэйшую творчую інтэлігенцыю.

Гэта — яшчэ не ўс'ё з тых вялікіх тайн, што Муха насіў глыбока ў душы. Яшчэ з Вільні цягнулася яго повязь з ахранкаю — ён, як жартуюць, «працаваў аж на тры разведкі».

...Цяпер, позняй ужо ноччу, чамусьці збаяўшыся ўсяго свету, свайго жыцця, смерці, Муха цяжка ўздыхнуў i перавярнуўся на другі бок. Ды сон усё роўна не ішоў.

«Даб'юцца чаго нашы ў Петраградзе альбо не? — падумаў,— Што чакае ix, нас тут — перамога альбо Сібір?»

1.

Васілевіч i сёння прачнуўся на досвітку.

Крыху пачакаў, калі само па сабе пасвятлее ў невялікім, з адным акном пакоі (каб не запальваць лямпы i не траціць апошняй газы), а пасля ціхенька падняўся са свайго даўно ўжо неадлучнага матраца, які i тут, у Мінску, рассцілаў нанач на падлозе, i неўзабаве сеў за стол. За сённяшнюю раніцу хацеў закончыць новае апавяданне i, можа, нават накідаць план новага гісторыка-этнаграфічнага нарыса па культуры Беларусі дванаццатага стагоддзя. Пра ранейшыя, дзевятае — адзінаццатае, стагоддзі напісаў ужо тое-сёе.

Цяпер, пішучы, адчуў: прачнулася i Таня, але ляжыць ціха. Каб не заміпаць яму i не пабудзіць дзяцей (старэйшы сын i большая дачка спалі на змайстраваным ім палочку, серадольшая дачка — з Таняю, а малодшы сын — у калысцы-люляйцы, падвешанай да столі, над яго штоночным лежбішчам). Л заадно, канечне, Таня разважала-гадала, што даць сёння на сняданак. Выйшлі грошы (нават тыя, што Сямён пазычыў у Мухі), скончыліся харчы. Засталося толькі па жменьцы круп i макаронаў ды пару сухароў. Што мелі вартага з адзення альбо пасуды, усё ўжо выменялі на рынку на яду за гэтую халодную зіму (a ў вайну, як ужо ўпэўніўся i сам, зімы не толькі халодныя, але i галодныя, ярыя на хваробы).

Неўзабаве Таня не выцерпела ляжаць i, як пачуў, а заадно i ўбачыў краем вока, узяла з біла i накінула на худыя плечы паношаны, выцвілы халат, апусціла долу тонкія погі i пачала расчэсваць доўгія, некалі чарнявыя, а цяпер пасівелыя валасы. Па тым, што раз-пораз цяжка ўздыхала i тут жа ўтаймоўвала дыханне, а пасля моўчкі, не павітаўшыся, выйшла з пакоя, зразумеў: i сёння не задаволеная, што ён піша («слепіць вочы ды марнуе паперу», як лічыла), а не гаспадарыць, як умее, да слова, глядзець сям'ю гаспадар Сапукевіч — рабочы мінскай ваеннай майстэрні. Яму ж i цяпер жончынае незадавальненне паддавала абурэння, злосці — i ў такія хвіліны ўзбуджэння пісаў надзіва лёгка i, здаецца, складна.

Пазней, калі дробненькім i крываватым почыркам спісаў не адну старонку, душой адчуў: прайшло ўжо гадзіны са тры, дык час ісці на працу. Пра гэта напомніў i голад — так захацелася есці, аж забалеў жывот.

«Паснедаю, а заадно i паабедаю ў вайскоўцаў»,— падумаў, пакідаючы пісьмовы стол: сёння павінен быў з раніцы ехаць па клопатах статыстычнага камітэта ў Грэнадзёрскі корпус Другой арміі Заходняга фронту.

— Садзіся, перакусі,— ужо спачувальна сказала яму Таня на цеснай (адной на дзве сям'і) кухні, калі забег туды, каб хоць шклянкай вады абхітрыць жывот i перабіць голад.

Як падняў вочы на жонку — кволую, з вытырклымі, вострымі лапаткамі на спіне, сагнутую, зморшчаную, заўсёды сумную,— дык адразу адпалі крыўда i злосць, а нагарнулася спагада i нават шкадоба: некалі выратаваў яе ад смерці, узяў з дзіцем, але ні ёй, ні сабе шчасця не здабыў. Як была галетніца, такой i засталася. I яшчэ горай— адно аднаго не пакахалі, толькі прыцерліся душа да душы i жывуць разам дзеля дзяцей — калі мусіў уцякаць у свой час з Вільні ў Мінск, думаў заадно i абарваць усе свае пакуты, пакінуць яе. Але не змог. Пашкадаваў. Яна ж, як i кожная кабета з такім лёсам, здалася, нават скарылася сваёй долі, але насіла ў душы ўспыхі гневу, папрокі, жаночую помслівасць. Каб не баялася, што пакіне яе з дзецьмі, то была б болей агрэсіўная.

Ён моўчкі сеў за гаспадароў, накрыты белым, у шэрыя клетачкі, настольнікам стол, а Таня падала яму кубак гарбаты (без цукру) i два скрылікі нацёртага часнаком i высушанага чорнага хлеба.