Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

Прыйшоўшы паслязаўтра ў гасцініцу, Лідскі не спахапіўся, што «забыў» тут свае адмысловыя кнігі. Пасля невялікай гаманы пра зменлівае пецярбургскае надвор'е, пра здароўе ён, пільна вывучаючы яго позіркам, нечакана змусіў захвалявацца:

— Ну што, Васіль, пагаворым сур'ёзна?

Ён чакаў гэтага пытання, але не ведаў i цяпер, што рабіць — адразу адмаўляцца, нават ад размовы, альбо прыкінуцца зацікаўленым, ці здацца, ступіць на зусім новую для сябе сцяжыну. Урэшце, мусіць, ніякавата залыпаў, разгублена пазіраючы на зусім спакойнага, нават непарушнага, з лёгкай усмешкай сябрука.

— Буду гаварыць не толькі ад сябе, але i ад імя тых, хто ведае нашага Купалу, хто мае ў полі зроку i цябе...— зноў загаварыў Лідскі.— Адкуль знаюць цябе? Ды я расказаў... Я ў Вільні пільна прыглядаўся да вас усіх, як вы сябе называеце, сялянскіх сыноў. Нават больш — спакушаў вас самымі нечаканымі, дзёрзкімі гамонкамі, выяўляючы, хто што ведае, думае, робіць альбо будзе рабіць... Карацей, Васілевіч, Нямкевіч, Лашковіч — пена, а то нават i смецце, а вось ты саспеў ужо да важнай справы...

Цяпер Муха слухаў даволі паныла, апусціўшы галаву i адрачона пазіраючы на стол, дзе адна на адной ляжалі прачытаныя ім па-свойму цікавыя, але цяпер пагрозныя кнігі, рукапісы. Тут жа, побач, ляжала i невялікая, лёгкая рука Лідскага — на адным з яго тонкіх пальцаў быў пярсцёнак з вочкам, a ў вочку адлюстроўвалася Адамава галава. Цяпер Муха ўжо ведаў, што гэта за знак, a Лідскі не таіўся перад ім.

— Ну, дык што адкажаш? — запытаў Лідскі, варухнуўшы, а затым i паляпаўшы пальцам з пярсцёнкам на стале.

— Давай пагаворым.— Муха падняў галаву, але не зусім упэўнена зірнуў таму ў вочы.

— Добра,— усцешана прамовіў Лідскі.— Думаю, для цябе, адукаванага, кемлівага, ужо не сакрэт: здаўна былі, ёсць i будуць два вучэнні. Адно — няпоўнае, адмыслова пададзенае — для цёмнага натоўпу, а другое — сапраўднае, глыбокае, але схаванае — для выбраных... Так?

— Бадай, так.

— Не бадай, а якраз так,— ухмыльнуўся Лідскі, i нават праз акуляры было відаць, як у яго выпуклых чорных вачах заскакалі чорцікі.— Пра выбраных, пра эліту, пакуль што памаўчым. Пагамонім пра натоўп. У ім, у натоўпе, амаль увесь людскі род...

Лідскі прыбраў руку ca стала, пакруціў на пальцы свой важны пярсцёнак, а пасля звычайна, па-чалавечаму, скрыжаваў рукі на грудзіне i вольна адкінуўся на спінку канапы.

— Дык які людскі род? — нібы сам у сябе запытаў Лідскі.— Стракаты, канечне, але ў цэлым цёмны, жыве па жывёльных інстынктах: пралупіў вочы, напхнуў жывот, парабіў на кавалак хлеба, зноў за лыжку, дарваўся да чаркі, задаволіў сверб да кабеты, заваліўся ў пасцель... I так, лічы, усё жыццё... Праўда, некаторыя хочуць жыць іначай, задумваюцца i тое-сёе пачынаюць разумець... Адны з ix, шчырыя, з добрым сэрцам, але з невялікім розумам, спрабуюць «сказаць ісціну», «клікаць цёмны народ да лепшай долі», а то нават i «ўзбудзіць гнеў на узурпатараў i прыгнятальнікаў». Але што ў ix выходзіць? Не маючы падпоры, яны мітусяцца, гараць самі i нервуюць іншых, у тым ліку свой люд, уладу, за што ўрэшце трапляюць за краты, пакутуюць альбо нават i гінуць. Натоўп ix не разумее, спакойна аддае па згубу, хоць можа некалі i заплакаць па ix... Улада легка ломіць ix па аднаму... Ці не так, Васіль?

— Бадай, так,— адказаў ён. Ён мог бы паспрачацца, сказаць сваё, але не захацеў. Слухаў.

— Якраз такі лёс Васілевіча, Нямкевіча, Лашковіча,— з ноткамі непачцівасці пра былых сяброў сказаў Лідскі.— Разумнейшым трэба рабіць іначай. Не лямантаваць пра сваю відушчасць альбо пра больку, не лезці на ражон, a выбівацца з патоўпу i імкнуцца да тых, хто ведае ісціну i служыць ёй... Бывае, i яны, разумныя людзі з натоўпу, кладуць даволі важкі камень у сцяну таго велізарнага храма мудрасці i дабрачыннасці, што, кажу, будуецца са старажытнага часу... Дык вось, Васіль, ці хочаш ты ўкусіць кавалачак з яблыка пазнання, уве-даць шлях да сапраўднай ісціны, а то i паслужыць ёй?

У Мухі ўстрапянулася сэрца. Напраўду, на яго яны паклалі вока! Але што рабіць? Згадзіся — штосьці патайное ўведаеш, шмат у чым памяняеш думкі пра светастварэнне i пра назначэнне свайго «я», адным словам, пачнеш жыць зусім іначай, скажы «не» — можа, тады не толькі не дойдзеш ніколі да яблыні пазнання, але i назаўсёды будзеш адрынуты. Будзеш просты смяротны з цёмнага натоўпу. За кім пайсці? За Васілевічам альбо за Лідскім?

Той не зводзіў з яго ўчэпістага позірку, пасміхаўся. Можа, i цешыўся яго душэўнымі пакутамі.

— Хачу...— адказаў Муха, адчуваючы, што на пераноссі выступаюць кропелькі поту, а сам ён, бадай, упершыню за апошнія гады траціць волю, самавалоданне i аддаецца чужой сіле.