Алесь Разанаў - З апокрыфа ў канон

Гэтыя два словы — «мужык» і «дурны» — збліжаюцца між сабою настолькі, што становяцца таўталагічнымі: мужык, бо дурны, дурны, бо мужык, і таму што яны таўталагічныя, словы высноўваюцца ў мянушку, а сэнс мучыцца ў безвыходнасці.

Мужык дурны не таму, што ў яго мала розуму, а таму, што ў яго мала свайго розуму. Ён не толькі і не столькі асоба, колькі ўвасоблены прынцып самога жыцця, якое абірае яго, як Іванку-дурня ў народных казках, каб паставіць яго на самае адказнае месца і даць яму самую дзівосную магчымасць, якую нельга займець толькі сваёю моцай і сваёю здольнасцю, пра што сведчаць «самныя» паводзіны разумных братоў.

Мужык дурны для свету, які ўмее «чытаць», «пісаць» і «гаварыць», і таму свет для яго — як і ён для свету — закрыты. Аднак ён адкрыты для самога быцця, якое ўмее чытаць, пісаць і гаварыць не менш істотную кнігу, чым тую, якую мужык не ўмее,— яго самога і якое «знае», што мужык не толькі мужык, а і яшчэ хтосьці (ці штосьці).

Каб перааспрэчыць мянушку, не хопіць ніякіх слоў і не хопіць ніякіх паўтораў, каб з безвыходнасці выснавацца. Але каб гэта адбылося, тое, што мучыцца і вымаўляецца, здабывае з сябе новуг» якасць — крык. I гэтая якасць надзвычайная. Словы, што прамаўляюцца мужыком, чуе свет і адгукаецца на іх суадпаведна, змацоўваючы сваім водгукам існуючы расклад рэчаў, але крыку ён яшчэ не чуў і не мае на яго ні водгуку, ні сябе, але затое мае на яго і водгук і сябе новая рэчаіснасць, у якой мужык — чалавек.

Апроч іншых характарыстык, што мае мужык, у вершы прысутнічае яшчэ адна, спалучаная з паняццем тут («Што я мужык, усе тут знаюць»; «Але хоць колькі жыць тут буду, Як будзе век тут мой вялік...”) Мужык — тут, мужык — тутэйшы, і жыве ён у своеасаблівым кантынууме, у якім геаграфічнае не ведае, дзе яно, нацыянальнае — што яно, дэмагра-фічнае — колькі яно,— у тутэйшасці. Унутраныя меркі і гаранты тутэйшасці не суаднесены з вонкавымі, і там, дзе для свегу пытанне заключаецца ў тым, каб быць кімсьці (ці чымсьці), то, у прынцыпе, для мужыка ў тым, каб быць. Свет, і кожны, хто жыве ў ім, мае справу з аксіялагічным варыянтам пытання, мужык — з анталагічным, свет — з клаўдзіеўскім («айчымным»), мужык — з гамлетаўскім, надаючы яму сваё вырашэнне і здабываючы ў самой немагчымасці свайго існавання новы сэнс і новую перспектыву.

Мужык — пэўная велічыня, у вершы яна акрэсліваецца і азначаецца як тое, што ёсць. Што да свету, то ён азначаецца іншымі велічынямі — няпэўнымі, яны абагульняюцца найменнем «усе» і, суадносячыся з мужыком, выяўляюць і атэстуюць сябе як смех з яго, як знявага яго, як нешта, што мае да яго дачыненне і, не жадаючы мець, адцураецца ад яго.

Яны ў свеце, мужык на ўскрайку свету — у тутэйшасці, і ў гэтым сваім сегменце мае магчымасць водступу з апанаванага імі свету: чашчавіком у мінулае і чалавекам — у наступнасць, Праз прызму сваіх заняткаў і станаў мужык акрэсліваецца і абмалёўваецца з розных бакоў, а праз яе ўскосным чынам таксама акрэсліваюцца і абмалёўваюцца няпэўныя велічыні, але тая велічыня, што называецца чалавекам, застаецца як бы па-за азначэннем. Які ён, што ён, дзе — ён выходзіць за межы верша і за межы свету.

Сваёй мужычай істотай мужык зрошчаны з рэчаіснасцю, у якой ён жыве, а чалавечай — з той, якая мае настаць. Мужык адначасова ёсць і становіцца: ён становіцца, бо ён ёсць, і ёсць, каб станавіцца. Як асоба мужык не мае і не знаходзіць сэнсу ў сваім існаванні: яно бессэнсоўнае не таму, што яно цяжкае, а цяжкае якраз таму, што бессэнсоўнае. Але калі яно набывае іншую інтэнцыю, калі яно становіцца існаваннем для кагосьці (ці чагосьці), тады яно становіцца не-асабовым існаваннем, існаваннем самога гэтага кагосьці (ці чагосьці), і тады набывае сэнс.

Так, мужык яшчэ робіць усё, што вымагае ад яго яго мужыцкая доля, але ён ужо зрушаны са свайго месца, і таму, што зрушаны ён, зрушаны са свайго месца і свет.

Мужык — голас самога быцця. Яно знайшло ў мужыку адтуліну («дудку», «жалейку») — каб выявіцца адтуль, каб загучаць, каб здзейсніцца і каб стаць сэнсоўным. Адно выяўляючыся, яно набывае сэнс і, адно набываючы сэнс, яно адкрываецца чалавеку і дазваляе адкрывацца самому чалавеку, гэта азначае рабіцца тоесным самому быццю. Там, дзе свет смяецца і пагарджае, мужык пакутуе, думае, даследуе, чаму ўсё так адбываецца і адбываеццца менавіта з ім, і, вяртаючыся да зыходнай кропкі развагі, адкрывае ў сабе сябе.

Постаць мужыка — купалаўскага, багушэвічаўскага, коласаўскага, цётчынага — яшчэ не раз будзе прыцягваць пільную ўвагу даследчыкаў беларускай думкі, бо ён, мужык, не толькі першы герой новай беларускай літаратуры і не толькі першы яе паэт, але і першы яе сэнсатворца і вытлумачальнік сэнсу — герменеўтык.